“Phía sau sự cơ bản về tổ chức không gian, hình khối, kết cấu vật liệu…, triển lãm Top 10 Awards Pavilion 2022 lại có nét thú vị riêng. Đó là ý tưởng về sự tương tác, giao tiếp giữa công trình với công chúng. Trong kiến trúc, có lẽ đây là một vấn đề khó giải quyết nhất nhưng lại cần thiết nhất và cũng được các kiến trúc sư mong muốn thực hiện nhất. Đặc biệt đối với những pavilion trong các sự kiện văn hóa”. TS.KTS  Trương Ngọc Lân đã có những chia sẻ về sự tương tác của công trình triển lãm Top 10 Awards Pavilion 2022. 

TS.KTS Trương Ngọc Lân (Ảnh: Website 1+1>2)

Nếu chỉ đơn thuần xét về giải pháp tổ chức không gian, hình khối, kết cấu vật liệu, Top 10 Awards Pavilion 2022 không có gì mới mẻ, độc đáo. Tất cả dừng ở mức “cơ bản”. Tổng thể công trình là khối hộp chữ nhật, loại hình học cơ bản phổ biến từ thời cổ đại, vài nghìn năm trước. Mặt bằng hình vuông, mặt đứng chữ nhật tỷ lệ 1/2 đã được Palladio nêu trong nguyên lý sáng tác cách đây 500 năm. Lớp vỏ bằng gương tạo hiệu ứng phản chiếu và vô hình cũng đã có quá nhiều công trình như vậy trên thế giới thực hiện từ thế kỷ 20.

Tuy nhiên, phía sau những thứ cơ bản đó, Top 10 Awards Pavilion 2022 lại có một nét thú vị riêng. Đó là ý tưởng về sự tương tác, giao tiếp giữa công trình với công chúng. Trong kiến trúc, có lẽ đây là một vấn đề khó giải quyết nhất nhưng lại cần thiết nhất và cũng được các kiến trúc sư mong muốn thực hiện nhất. Đặc biệt đối với những pavilion trong các sự kiện văn hóa.

Có hai dạng tương tác chính giữa con người và tác phẩm kiến trúc. Thứ nhất là tương tác ở khía cạnh công năng, với việc công chúng sử dụng các thành phần của công trình trong quá trình vận hành. Dạng tương tác thứ hai là sự giao tiếp tinh thần giữa tác phẩm với công chúng, trong đó người thưởng ngoạn “đọc”, suy ngẫm về những thông điệp tư tưởng mà kiến trúc sư gửi gắm trong tác phẩm. 

Về mặt công năng, Top 10 Awards Pavilion 2022 có 4 mặt tường không cửa sổ với đài phun nước chính giữa. Lưu tuyến trưng bày vòng tròn hình thành như một sự đương nhiên, hầu như không cần đến xử lý không gian mà chỉ nhờ tác giả đặt pavilion đúng chỗ. Đài phun nước ngoài vai trò định hướng giao thông thì còn trở thành điểm nhấn của không gian một cách hoàn hảo và không thể tự nhiên hơn. Giải pháp lựa chọn chất liệu gương cho mặt đứng cũng giúp tạo ra một dạng tương tác mang tính công năng khác khi thu hút công chúng đến chụp ảnh và trải nghiệm nhiều hiệu ứng thị giác thú vị ít thấy ở nơi công cộng, từ ảo giác vô hình, phản chiếu đến sự biến đổi màu sắc, texture bề mặt công trình qua các góc độ quan sát và sắc thái ánh sáng ở từng thời điểm và thời tiết khác nhau. 

Triển lãm Top 10 Awards Pavilion 2022 tại vườn hoa Diên Hồng (Ảnh: Hà Nội Riviu – Riviu.vn)

Lối thiết kế phủ gương tạo hiệu ứng thị giác của triển lãm (Ảnh: Hưng Đào)

Triển lãm thu hút công chúng đến trải nghiệm và chụp ảnh cùng khối gương khổng lồ (Ảnh: Minh Sơn/Vietnam+)

Đáng chú ý hơn là dạng tương tác thứ hai giữa người xem và tác phẩm. Thông thường các tác giả đưa thông điệp theo cách “lộ”, diễn đạt ý đồ qua tạo dáng hình khối, vật liệu, trang trí bề mặt, dùng các yếu tố hình thức trực tiếp nói lên nội dung tư tưởng của tác phẩm. Ví dụ như hình tượng mái đình thì nói lên tính truyền thống, khối kính đen thì là hình tượng hòn than, khối uốn lượn thì được cho là rồng…Cách truyền đạt đó phần nào mang tính áp đặt một chiều. Kiến trúc sư “định hướng” người xem bằng bản thân vẻ ngoài công trình. 

Riêng với Top 10 Awards Pavilion 2022, các kiến trúc sư thiết kế đã hướng đến tầng sâu hơn khi đặt 1 thông điệp “ẩn”, không thể “đọc” một cách đơn giản. Như nhóm thiết kế chia sẻ trong thuyết minh đồ án, họ muốn thông qua việc làm biến mất tạm thời đài phun nước 120 tuổi trong 2 tuần để “thức tỉnh” công chúng về vai trò của di sản trong đời sống đô thị. Việc họ lựa chọn hình khối, vật liệu bề mặt cơ bản, trung tính có lẽ cũng nhằm vào việc tránh dẫn dắt quá đà. Ngẫu nhiên câu hỏi mà tác giả đặt ra lại đặc biệt thích hợp khi đặt Pavilion ở vườn hoa Diên Hồng thời điểm này, vì vườn hoa vừa được cải tạo, thay đổi hoàn toàn về phong cách thiết kế cảnh quan. 

Không gian triển lãm bao trọn Đài phun nước vườn hoa Diên Hồng (Ảnh: Hưng Đào)

Sự biến mất của đài phun nước được cộng hưởng với sự biến dạng tổng thể vườn hoa sang một kiểu khác hình ảnh quen thuộc suốt 1 thế kỷ qua đã làm tăng hiệu quả cho ý tưởng của kiến trúc sư. Ở đây, nhà thiết kế muốn đặt công chúng vào một tình huống có thật để họ trải nghiệm về sự còn – mất, có – không, quen – lạ… và tự đưa ra kết luận dựa trên cảm xúc thu được: thích – không thích, nên – không nên, cần – không cần …Cách làm này ít thấy trong kiến trúc, thậm chí trong nhiều nghệ thuật khác. Nó khiến tôi liên tưởng đến tác phẩm trình diễn Cut Piece của Yoko Ono năm 1964. Trong tác phẩm đó, Yoko Ono ngồi trên sân khấu với bộ đồ đẹp nhất và yêu cầu người xem lần lượt cắt từng mảnh trên trang phục bà đang mặc. Một số người rụt rè chỉ cắt một miếng nhỏ ở vị trí ít quan trọng như tay áo, ngược lại, có người thì xông tới giật phăng cả dây áo ngực của bà. Qua thực hiện hành vi, con người sẽ được trải nghiệm những cảm xúc khác nhau, thậm chí chưa bao giờ nghĩ đến, bị giằng xé giữa quan niệm đạo đức thông thường và ham muốn sâu kín. Dưới sự khuyến khích và không phải chịu trách nhiệm về hành động, tư tưởng của mình, con người có thể thoải mái bộc lộ điều mình muốn, khám phá những điều mình chưa từng nghĩ đến. Tác giả Top 10 Awards Pavilion 2022 muốn tạo ra điều tương tự. Với cá nhân tôi họ đã thành công. Cách xây dựng ý tưởng, đặt vấn đề của họ rất độc đáo và đáng khuyến khích. Nó tốt hơn nhiều những pavilion chỉ chăm.chăm vào phô diễn hình thức, kết cấu, vật liệu lạ mắt. 

Nhìn từ bên ngoài, Đài phun nước vườn hoa Diên Hồng đã “biến mất” (Ảnh: Hưng Đào)

Nhưng các tác giả có lẽ sẽ phải thất vọng khi ý tưởng của họ không thực sự được công chúng đón nhận rộng rãi. Qua khảo sát cá nhân, tôi nhận thấy không nhiều người chạm đến tầng sâu của ý tưởng thiết kế nếu không đọc thuyết minh phương án. Trên VnExpress, trong bài giới thiệu về tác phẩm (không mô tả ý tưởng) sau một tuần, chỉ có chưa đến 10% bình luận đi đúng hướng mong muốn của kiến trúc sư khi tiếc nuối về đài phun nước bị biến mất. Tương tự với khảo sát hẹp trên mạng xã hội mà tôi thực hiện với giới chuyên môn. Dường như đa số đồng nghiệp không nghĩ về ý tưởng chủ đạo của tác giả, phần lớn đánh giá những thành công và lạ (trong bối cảnh Việt Nam) về hình thức, chất liệu hoặc sự hài hòa với bối cảnh nhờ hiệu ứng vô hình. Đôi khi, giữa mong muốn của kiến trúc sư và kết quả thực tế còn một khoảng cách xa. Có thể vì giải pháp chưa tới, có thể vì công trình quá bắt mắt trong bối cảnh Việt Nam hay tồn tại chưa đủ lâu dẫn đến sự lệch hướng trong cảm nhận. 

Còn trong khảo sát hẹp của tôi với giới chuyên môn, tỷ lệ quan tâm tới ý tưởng “thức tỉnh” của tác giả cũng chỉ khoảng 10%. Các đồng nghiệp của tôi có chuyên môn cao, vẫn đọc hiểu được ý tưởng đó, nhưng mối quan tâm lại hướng về đánh giá. 

Tôi ước các tác giả có nhiều kinh phí hơn để làm công trình bằng kính phản quang một chiều. Ban ngày khi ánh sáng mặt trời rực rỡ thì đài nước bị biến mất sau lớp vỏ phản chiếu, còn vào cuối ngày, đài phun nước sẽ lại dần dần lộ ra giữa khối kính trong ánh sáng đèn chiếu như một viên ngọc lấp lánh. Có thể một sự biến mất và hiện ra hàng ngày như vậy sẽ gợi lên rõ hơn cảm giác tồn tại và không tồn tại của di sản, làm người xem dễ đọc được ý tưởng ẩn giấu phía sau chăng.

Dẫu sao Top 10 Awards Pavilion 2022 với tôi là một tác phẩm thú vị và có thành công nhất định dù không trọn vẹn. Cái thú vị nhất ở đây không phải là những mới lạ hình thức mà nằm ở cách tiếp cận của tác giả và sự hiện diện đúng cách, đúng nơi, đúng thời điểm của Pavilion. Và mọi thứ cứ diễn ra một cách tự nhiên. Đôi khi điều làm nên sự thành công của một con người hay của một công trình kiến trúc cũng chi là như vậy.

Theo TS. KTS Trương Ngọc Lân

Kiến Việt