San Juan, Puerto Rico, là một trong những đô thị cổ nhất có người châu Âu sinh sống trên lãnh thổ Hoa Kỳ. Được người Tây Ban Nha thành lập năm 1519 (với tên gọi ban đầu là Ciudad de Puerto Rico), San Juan trở thành thủ phủ của hòn đảo Puerto Rico vùng Caribbean. Nằm ở góc phía Tây của hòn đảo xinh đẹp, đô thị lịch sử cũ San Juan là trung tâm lịch sử của thành phố (TP). Hầu hết các tòa nhà đều có phong cách và kết cấu kiến trúc thuộc địa châu Âu và có thời gian tồn tại lâu đời nhất ở Hoa Kỳ. Trong lịch sử, đô thị San Juan đã phát triển từ một cộng đồng biên giới để trở thành một tiền đồn và cảng quan trọng của Tây Ban Nha cho đến khi Hoa Kỳ sáp nhập Puerto Rico vào năm 1898 (khi kết thúc Chiến tranh Mỹ – Tây Ban Nha). Lịch sử kiến trúc của San Juan cổ xưa phản ánh bốn thế kỷ hình thành và phát triển tạo nên cảnh quan TP lịch sử này. Ngày nay, đây là trung tâm đô thị thuộc địa cũ của Tây Ban Nha hoàn chỉnh nhất trên lãnh thổ Hoa Kỳ với kiến trúc Gothic, Phục hưng và Baroque. Những phong cách kiến trúc này tạo ra một cảm giác kịch tính và uy quyền với trang trí, vòm và mái vòm rất chi tiết đẹp mắt.

Nhà thám hiểm Tây Ban Nha Juan Ponce de León thành lập San Juan vào năm 1519. Đô thị mới này đã thay thế khu định cư mà ông đã thành lập năm 1508 tại Câprra. Puerto Rico có lợi thế gần các mỏ vàng khiến nó rất có giá trị đối với Tây Ban Nha. Các tàu Tây Ban Nha dừng lại ở San Juan trên hành trình giữa Tây Ban Nha và Hispaniola. Trong thời kỳ đầu này, những người định cư đã xây dựng một số tòa nhà quan trọng vẫn còn tồn tại ở Old San Juan.

Vào thế kỷ 18 và 19, đô thị cổ San Juan bước vào kỷ nguyên tương đối bình yên, tăng trưởng bền vững. Xu hướng mới trong kiến trúc, bao gồm các thiết kế Baroque rất ấn tượng, đã vượt Đại Tây Dương đến San Juan vào thời gian này, nó đã mang các phong cách kiến trúc mới vào môi trường xây dựng thành phố lúc đó. Một số tòa nhà còn tồn tại ấn tượng nhất của San Juan vẫn còn từ thời kỳ này – cả kiến trúc công cộng hùng vĩ và những ngôi nhà điển hình của kiến trúc Baroque thế kỷ 18.
Có thể nói, đô thị cổ San Juan như một bảo tàng kiến trúc sống động bởi nó thể hiện rất nhiều phong cách và hình thức kiến trúc được xây dựng trong lịch sử của đất nước từ hơn bốn thế kỷ cai trị của Tây Ban Nha trước đây và hơn một thế kỷ cai trị của Mỹ sau này. Kiến trúc của đô thị này đa dạng như chính xã hội đa văn hóa của nó và đã được định hình bởi nhiều yếu tố bên trong và bên ngoài và bởi các yếu tố khách quan và chủ quan của lịch sử. Kiến trúc của San Juan thể hiện rất nhiều truyền thống, phong cách và ảnh hưởng quốc gia như kiến trúc thuộc địa Tây Ban Nha, Hồi giáo, trang trí nghệ thuật, hậu hiện đại, và nhiều hình thức kiến trúc khác.

Vậy mà, từ sau khi giành quyền kiểm soát Puerto Rico vào năm 1898 đến năm 1940, gần như các toà công sự, các công trình kiến trúc công cộng và nhà ở đã có một thời vàng son rơi vào tình trạng hư hỏng nặng. Như lời một nhà nghiên cứu lịch sử kiến trúc tại đây đã chia sẻ: “Chúng tôi không thể hình dung ra một hòn đảo xinh đẹp với đa dạng ngôn ngữ kiến trúc lại có những thời kỳ như một TP bỏ hoang, với các công trình xây dựng xuống cấp trầm trọng” Rất may ngay sau đó vào những năm 1940, chính quyền Puerto Rico đã có những hành động rất tích cực để giải cứu làm sống lại đô thị cổ San Juan xinh đẹp này. Rất nhiều kế hoạch cải tạo đã được đề xuất. Thậm chí còn có một kế hoạch táo bạo để tạo ra sự thúc đẩy mạnh mẽ để phát triển Old San Juan như một Manhattan thu nhỏ. Những nghiên cứu nghiêm túc và đánh giá đúng giá trị lịch sử đa dạng và phong phú về kiến trúc cũng như văn hóa của đô thị cổ San Juan, chính quyền nơi đây đã đưa ra một kế hoạch hoàn hảo nhằm hồi sinh TP cổ xinh đẹp này.

Dựa trên những nguyên tắc rất cơ bản về bảo tồn và phát triển trong kiến trúc, một thế mạnh từ bao đời nay của người Tây Ban Nha, các đề xuất chỉ nhằm vào trùng tu, cải tạo, có thể thay đổi một phần chức năng sử dụng của công trình cho phù hợp với thời đại đối với các tòa công sự cổ, các công trình quân sự và các công trình công cộng quy mô lớn. Các kế hoạch và quy chế cải tạo, sửa chữa nghiêm ngặt đã được đưa ra để ngăn chặn việc xây dựng mới ảnh hưởng đến các chủ đề kiến trúc phổ biến của Tây Ban Nha trong khu phố cổ. Ví dụ như khi một đề xuất dự án đề nghị rằng phá bỏ Tu viện Carmelite cũ của San Juan để xây dựng một khách sạn mới, ngay lập tức Tu viện đã yêu cầu chính quyền Puerto Rico công nhận tòa nhà là một tòa nhà lịch sử có giá trị, và đề nghị xây dựng khách sạn trong một khu vực mới.

Với kiến trúc nhà ở, là một đặc trưng rất riêng của đô thị cổ này, nó là sự tổng hoà từ rất nhiều từ các truyền thống của Pháp, Tây Ban Nha và Caribbean để tạo ra những ngôi nhà được thiết kế đặc biệt chịu được khí hậu khô của khu vực, tận dụng ánh nắng mặt trời và gió biển đặc trưng của bờ biển Caribbean của miền Nam Puerto Rico. Nó là sự pha trộn giữa gỗ và gạch, kết hợp các yếu tố kiến trúc của các phong cách khác, từ sự hồi sinh kiến trúc cổ điển, kiến trúc Tây Ban Nha đến phong cách Victoria… phương án trùng tu, cải tạo và bảo tồn cũng hết sức ấn tượng, vừa hiện đại hoá lại vẫn giữ được yếu tố truyền thống – Đó là việc nghiên cứu màu sắc mặt đứng các toà nhà, các tuyến phố, sao cho nó vẫn giữ được tính cách riêng nhưng lại đa dạng, sống động và hiện đại. Các tuyến phố được lựa chọn sơn lại bằng những màu sắc sống động khác nhau, tạo ra một San Juan vừa cổ kính, vừa hiện đại nhưng cũng đầy hấp dẫn. Các tòa nhà, các tuyến phố trong đô thị cổ San Juan một lần nữa lại được sống lại như những giá trị rất đặc biệt của nó, tạo ra một kỷ nguyên mới cho San Juan, với vai trò là TP du lịch lịch sử không thể bỏ qua trong tuyến thăm quan khám phá vùng Caribbean.

Thực sự đây là một ví dụ điển hình cho phương án bảo tồn và phát triển rất thành công đối với các đô thị cổ, đô thị di sản. Nó hết sức tinh tế và đơn giản, vừa giữ lại những giá trị văn hóa lịch sử vừa phát huy các giá trị cốt lõi để phát triển. Hơn nữa lại rất hiệu quả về kinh tế. Mô hình tái thiết và cải tạo TP cổ và khôi phục lại đô thị cổ San Juan này đã được theo sau bởi các TP khác ở châu Mỹ, đặc biệt là Havana, Lima và Cartagena de Indias.

Các công trình kiến trúc cổ, ấn tượng của San Juan còn giữ lại cho đến ngày nay phải kể đến như cung điện “La Fortaleza”, ba pháo đài của San Felipe del Morro, San Cristóbal và San Juan de la Cruz (El Cañuelo), và phần lớn bức tường TP, được xây dựng từ thế kỷ 16 đến 19 để bảo vệ TP và vịnh San Juan. Các pháo đài và các bức tường TP là những ví dụ điển hình của kiến trúc quân sự lịch sử phản ánh sức mạnh của Đế chế Tây Ban Nha đầu tiên và sự lan rộng của văn hóa châu Âu tại khu vực này. Các tòa công sự khổng lồ là một phần của Khu di tích lịch sử quốc gia San Juan, như Castillo de San Felipe del Morro, Castillo de San Cristóbal, bức tường phòng thủ và La Fortaleza hay còn được gọi là Palacio de Santa Catalina, nằm trong Danh sách Di sản Thế giới của UNESCO.

TS.KTS DPLG Nguyễn Việt Huy
THS.KTS Vũ Thị Hương Lan
Khoa Kiến trúc và Quy hoạch ĐH Xây dựng

Nguồn