Khi nhắc đến bản sắc trong kiến trúc, mọi người thường nghĩ tới những yếu tố mang tính biểu hiện qua hình thức. Với cá nhân tôi, bản sắc có thể được nhận định dựa trên ba khái niệm: Nơi chốn – Văn hoá – Con người.

Trong đó, nơi chốn tạm hiểu là yếu tố hình thành nên hình thức của công trình kiến trúc. Nơi chốn được hiểu bao gồm vị trí địa lý và các yếu tố môi trường hình thành và tác động lên nó.

Văn hoá bao gồm những giá trị không nhìn thấy được nhưng cấu thành bởi các mối quan hệ giữa con người và lối sống vật chất và tinh thần của họ. Trong đó các giá trị lịch sử và thời gian sẽ tạo ra sự hình thành bản sắc.

Bàn ăn liên kết không gian trong ngoài nhà – Maison A

Yếu tố con người có thể hiểu là đối tượng con người ở tại địa điểm sinh ra kiến trúc và là những người tạo ra nét đặc trưng của kiến trúc. Tuy nhiên với tôi ở yếu tố này các KTS lại không hẳn là đối tượng quan trọng nhất để hình thành nên bản sắc. Bởi vì dù có hay không có các KTS thì bản sắc riêng vẫn được hình thành.

Ví dụ như yếu tố Nơi chốn, các điều kiện khí hậu có thể tạo nên các hình thái rất riêng và dễ nhận biết ở từng vị trí địa lý, thậm chí giữa các vùng khác nhau của một quốc gia. Ở Việt Nam có thể thấy các công trình ở miền Bắc, miền Trung, miền Nam cũng luôn có những dấu hiệu khác nhau để nhận biết. Rộng hơn, giữa các quốc gia và các vùng khí hậu tự thân đã tạo nên các hình thái kiến trúc có bản sắc riêng.

Với yếu tố văn hoá, chúng ta có thể thấy lối sống và các mối quan hệ xã hội được dịch chuyển nhưng vẫn giữ nguyên những giá trị cốt lõi. Ví dụ các nhóm người Trung Quốc di cư và sống ở các vùng địa lý hay lãnh thổ khác nhau vẫn luôn giữ được bản sắc riêng rất rõ nét dù ở tại Quận 13 ở Paris, Pháp hay Quận 5 ở TP HCM.

Với yếu tố con người, vai trò của các KTS sẽ như một cầu nối để diễn đạt và biểu thị các yếu tố văn hoá và khí hậu, tính nơi chốn qua các công trình của mình. Tuy nhiên, để tạo ra được những yếu tố bản sắc có giá trị đôi khi cần phải bỏ qua cái tôi và thấu hiểu các yếu tố còn lại kia để có thể đem đến mọi thứ một cách tự nhiên nhất. Bởi không phải lúc nào cũng là các KTS làm ra các công trình kiến trúc, mà chính là con người sống tại đó tự tạo ra bản sắc qua các công trình.

Qua quá trình hành nghề, với kinh nghiệm và trải nghiệm, cá nhân tôi luôn nhận thấy không phải lúc nào cũng dễ dàng tìm thấy các yếu tố sẵn có đủ nổi trội hay các yếu tố cốt lõi để khai thác tạo ra bản sắc riêng cho công trình kiến trúc. Do vậy, việc tạo ra bản sắc từ việc khai thác những hình ảnh hay các chi tiết mang hình ảnh hay phong cách có sẵn của công trình tại địa phương là điều tôi thường tránh. Thông thường bản sắc sẽ được hình thành khi chúng ta tạo được ra không gian có văn hoá và lối sống phù hợp với địa điểm của công trình.

Trong các công trình của văn phòng Nghia-Architect ba yếu tố có thể hình thành ra bản sắc kiến trúc này luôn được xem xét và nghiên cứu theo từng bối cảnh cụ thể để đạt được sự cân bằng trong thiết kế. Tuy nhiên trên thực tế rất khó để cùng lúc tìm thấy những giá trị rõ nét của cả ba yếu tố trên. Do vậy chúng tôi luôn tìm kiếm và cố gắng khai thác tốt nhất dù chỉ 1 trong 3 yếu tố.

Một số ví dụ các công trình ở Văn phòng NGHIA-ARCHITECT như Maison A ở Nam Định. Ngôi nhà vùng biển với mặt đứng hướng Tây cần phải được thiết kế thích nghi với các điều kiện thời tiết khí hậu khắc nghiệt, chống chịu được các cơn bão. Giải pháp đưa ra là ngôi nhà với kết cấu kiên cố, lớp mặt dựng bằng gạch sành làm giảm bức xạ nhiệt trực tiếp, đồng thời có độ bền để có thể chống chịu được tác động của thiên nhiên. Lớp mái với độ dốc thấp cũng giúp ngôi nhà tránh được những tác động tiêu cực từ những cơn bão mạnh thổi từ biển vào.

Không gian ngoài hiên của ngôi nhà – Villa LP

Không gian sinh hoạt của đại gia đình ở quê cũng được thiết kế để đáp ứng từ sự mở rộng linh hoạt phục vụ cho các dịp lễ tết và cỗ bàn truyền thống, thể hiện qua chiếc bàn ăn được thiết kế phá cách treo lở lửng kết nối không gian trong nhà ra ngoài hiên.

Ở một công trình khác tại Hà Tây như Villa LP, ngôi nhà ở vị trí trên cao với bức xạ trực tiếp rất lớn từ ánh nắng mặt trời. Việc tạo ra không gian rỗng dưới một mái hiên, cũng như cấu trúc không gian trải đều để có thể hoà hợp với địa hình dốc trên triền núi. Tạo ra sự kết nối với cảnh quan để cả công trình lẫn các yếu tố tự nhiên có sẵn đều được tôn vinh.

Mặt đứng công trình với các giải pháp thích ứng với điều kiện khí hậu – Maison A

Với yếu tố văn hoá và lối sống, chúng tôi lại quan tâm nhiều hơn ở công trình khác. Ví dụ ở công trình Maison TT ở Đà Nẵng. Khi một gia đình nhiều thế hệ sống theo kiểu truyền thống nhưng vẫn tương tác với nhau trong một không gian mới mẻ và hiện đại. Việc các thành viên quan tâm và kết nối được với nhau dù sự riêng tư của lối sống hiện đại được tôn trọng.

Bản sắc đôi khi không phải được tạo ra từ sự cố gắng hình thành mà cần được cảm nhận bởi sự nhạy cảm của người thiết kế trước tiên. Đôi khi những thứ nhỏ nhất, đơn giản nhất hay bị bỏ qua lại chính là những gì sâu sắc nhất đem lại bản sắc. Ở văn phòng Nghia-Architect khi bắt tay thiết kế một công trình, yếu tố Nơi chốn là thứ dễ nhận thấy nhất và có tác động lớn nhất để hình thành các nét riêng của kiến trúc. Do vậy yếu tố này luôn được chúng tôi nghiên cứu đầu tiên. Còn văn hoá được phản chiếu và thẩm thấu qua trải nghiệm thực tế của người KTS. Mỗi KTS như 1 lăng kính với những hiểu biết, trải nghiệm và cảm xúc riêng sẽ tạo ra những dấu ấn riêng.

Khi nhắc đến bản sắc, chúng ta cũng hay nghĩ đến những gì đã có và tồn tại từ trước đó mà quên đi việc bản sắc cũng được tạo ra tại thời điểm công trình kiến trúc sinh ra. Mỗi thế hệ và thời điểm các công trình kiến trúc được hình thành đều có những đặc điểm đại diện cho giai đoạn phát triển của văn hoá, hay thậm chí cả sự thay đổi khí hậu của cùng một nơi chốn. Bài toán đặt ra cho các KTS chính là tìm được lời giải phù hợp cho các vấn đề này qua những kiến thức được tích luỹ và sự nghiêm túc trong hành nghề. Lúc đó, bản sắc sẽ được kế thừa và phát triển.

Toàn cảnh công trình với thiên nhiên sẵn có – Villa LP

Không gian chung kết nối các không gian riêng tư – Maison TT

Với tôi, những tác phẩm kiến trúc mang được nhiều nhất các yếu tố của thời đại cũng chính là những công trình có được tính bản sắc tốt nhất. Đôi khi việc tạo ra bản sắc không phải là nỗ lực để tìm ra một điều gì đó hoàn toàn mới mẻ, tự thân những KTS hành nghề nghiêm túc và sâu sắc đã có thể đem lại bản sắc của chính họ qua các công trình của mình một cách tự nhiên nhất. Có thể nói, các KTS tạo ra bản sắc, và chính bản sắc cũng tạo ra các KTS.

Tại văn phòng Nghia-Architect, các KTS đều phải hiểu rõ vai trò và trách nhiệm của mình trong mỗi công trình. Bởi các công trình đều phải mang trong nó những yếu tố phù hợp với nơi chốn, văn hoá và con người nơi công trình được sinh ra. Chúng tôi làm nhiều công trình ở các địa điểm/ vị trí địa lý khác nhau ở Việt Nam, thậm chí có công trình ở rất xa như Paris, Pháp và tạo ra được những dấu ấn riêng bởi chúng tôi tôn trọng nhưng vẫn luôn nỗ lực để tìm ra những giá trị riêng thể hiện được góc nhìn của mình. Có những lúc chúng ta cần phải rất tập trung và nghiêm túc với những giá trị hiện hữu sẵn có. Nhưng đôi lúc chúng ta cần phải quên đi để tự mình cảm nhận và thể hiện bản sắc đó qua lăng kính của chính mình.

Đến thời điểm này chúng tôi vẫn đang đi trên con đường trải nghiệm và khám phá. Có thể văn phòng Nghia-Architect cũng tạo ra được 1 chút bản sắc riêng nhưng mọi thứ vẫn còn đang chờ ở phía trước.

Theo Tạp chí kiến trúc