Biệt cung Katsura (Katsura Rikyū / Katsura Imperial Villa) là một công trình quan trọng bậc nhất của kiến trúc Nhật Bản, được xây dựng từ năm 1615 đến 1663 và thường được gọi là "tinh hoa Nhật Bản".

Khác với hầu hết các công trình lịch sử ở Kyoto, chính phủ kiểm soát chặt chẽ việc tiếp cận Katsura. Muốn đến thăm, du khách phải xin giấy phép đặc biệt của cơ quan Hoàng gia và văn phòng phụ trách các vấn đề của Nhật hoàng. Ngay cả vào đến khuôn viên rồi người ta cũng không được phép chụp ảnh hoặc mạo hiểm vào bên trong biệt cung.

Biệt cung Katsura khoảng những năm 1615-1663 (nguồn: baunetz.de)  

Katsura được xây dựng vào thế kỷ 17, nhưng nguồn gốc của nó kéo dài từ thời đại Heian một ngàn năm trước, khi Kyoto còn được gọi là Heian-Kyo. Khoảng những năm 1010, nữ văn sĩ cung đình Murasaki Shikibu đã viết cuốn tiểu thuyết đầu tiên trong lịch sử nhân loại có tên Câu chuyện về Genji, được lưu truyền rộng rãi qua nhiều thế kỷ, và trở thành một thứ chuẩn mực trong giới quý tộc thế kỷ 17, là lúc mà Mạc phủ Togukawa đang bận rộn củng cố quyền lực của mình, kiêu ngạo kiểm soát chính trị và cả cách chi tiêu của giới quý tộc. Để giữ cho giới quý tộc được giải trí và không gây rắc rối, Mạc phủ khuyến khích họ theo đuổi lối sống giải trí một cách thông minh, theo đuổi cái gọi là “tinh hoa tận cùng” của nền văn minh. Không được tham gia chính trị, giới quý tộc và Hoàng đế đều chuyển hướng sang các trò tiêu khiển văn hóa: thơ ca, hội họa, thư pháp, trà đạo, v.v.

Khi đó em trai của Hoàng đế Goyozei, là Hoàng tử Toshihito (1579), đã trở thành người đứng đầu một dòng mới gọi là nhánh Hachijo (Hachijo cũng là tên con đường dẫn tới biệt cung Katsura ngày nay) khá nghèo nàn. Ngay từ khi còn nhỏ, Toshihito đã vô cùng yêu thích văn chương, trong đó có Câu chuyện về Genji. Khi được giao cho một vùng đất dọc theo bờ nam sông Katsura, hoàng tử đã lên ý tưởng xây dựng cho mảnh đất này. Trong chương Gió trong cây thông của Câu chuyện về Genji có viết:

"Xa xa, ở làng quê Katsura, sự phản chiếu của mặt trăng trên mặt nước rất trong và yên tĩnh."

Tại chính xác vị trí của vùng đất được nói đến trong Câu chuyện về Genji, hoàng tử bắt đầu xây dựng một biệt thự mô phỏng theo khu vườn cây hồ nước của truyện.

Cái khó ló cái đẹp

Nguồn lực tài chính của hoàng gia dành cho hoàng tử lúc bấy giờ bị hạn chế buộc ông phải thực hiện chi tiêu tiết kiệm. Biệt cung Katsura ban đầu được xây dựng với quy mô vừa phải có tên “Shimo Katsura trà quán”. Hoàng tử đã dành toàn bộ gia tài cho việc xây dựng, một khuôn viên được tổ chức với một hồ nước lớn, những cây cầu gỗ bắc ngang nối liền các ngọn đồi nhân tạo nằm rải rác quanh khu vườn trung tâm, các phòng trà được bố trí hợp lý đến mức mỗi góc nhìn từ các cửa sổ ra phía ngoài đều là một khung cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp.

Các chi tiết kiến trúc được tiết chế đơn giản tinh tế trong nguồn kinh phí hạn chế, tuy nhiên gia chủ rất tự hào vì đã tổ chức được các bữa tiệc ngắm trăng tao nhã cho khách như trong mô hình Câu chuyện về Genji.  

Năm 1629 hoàng tử qua đời khi người con trai là Toshitada mới mười tuổi. Do còn nhỏ nên Toshitada rất ít đến nơi này, đến năm 1631 biệt cung Katsura đã bắt đầu xuống cấp. Là người có cùng sở thích về văn học với người cha quá cố của mình, hoàng tử trẻ đã đến thăm biệt cung đổ nát vào năm 1641. Do nguồn lực tài chính dồi dào hơn cha mình, Toshitada đã cải tạo triệt để Katsura một năm sau đó.

Toshitada cũng là một học viên yêu thích trà đạo, chính điều này tạo nên một thái độ hành xử đơn giản mộc mạc tao nhã và tinh tế của ông sau này. Ông muốn cải tạo biệt cung Katsura thành một nơi lý tưởng để phục vụ trà đạo, vì vậy đã cho xây dựng thêm một số quán trà trong khuôn viên, với mong muốn làm nên một khu vườn tương tự như trong Câu chuyện về Genji giống như mong muốn của cha mình.

Biệt cung Katsura chính là thành quả sáng tạo đầy cảm hứng, đơn giản, tinh tế và tao nhã của hoàng từ dòng Hachijo. Sau khi được Toshitada cải tạo, danh tiếng của Katsura ngày càng tăng lên. Hoàng đế Gomino-o sau khi thoái vị đã quyết định tới thăm nơi này vào ngày 12 tháng 3 năm 1658, và vì chuyến thăm đặc biệt này, Toshitada đã cho xây dựng hạng mục mới có tên "Shoin mới" cho để mang lại niềm vui cho Hoàng đế.

Phong cách Shoin chính là sự kết tinh của một nền kiến trúc thống trị ở Nhật Bản vào giữa thế kỷ 17. Shoin thường mang phong cách trang trọng, trực giao và phô trương nhưng chính sự khó khăn về tài chính và thị hiếu văn chương của người sáng lập Toshihito đã tại nên một phong cách Shoin nhẹ nhàng, tiết chế, đơn giản nhưng thanh lịch. Mặc dù người con của ông sau này có với kết hợp phong cách mới “Sukiya” nhưng cũng không áp đảo được các nguyên tắc cơ bản của phong cách Shoin.

Gomino-o một lần nữa đến thăm Katsura vào năm 1663. Vào thời điểm đó, diện tích khu đất của toàn bộ biệt cung bằng đúng bây giờ, khoảng 69.000 mét vuông.

Hoàng tử Toshitada mất năm 1662 và người thừa kế của ông đã mất chỉ ba năm sau đó. Trong những năm về sau, việc bổ sung tài chính để tu sửa đã không được thực hiện do cả hoàng tử thế hệ thứ tư và thứ năm đều mất ở tuổi thiếu niên. Hoàng tử thế hệ thứ sáu qua đời ở tuổi ba mươi, cho đến thế hệ thứ bảy, Hoàng tử Yakahito, sống từ năm 1703 đến 1767. Trong suốt cuộc đời tương đối dài của mình, ông thường xuyên đến thăm biệt cung Katsura và sửa chữa nhiều lần và vẫn giữ nguyên bố cục chung. Đến năm 1883 Katsura đã tuột khỏi tay của dòng Hachijo khi không có ai nối dõi. Biệt cung bị bỏ trống và xuống cấp trong thời kỳ hỗn loạn của cuộc duy tân Minh Trị. May mắn thay, Katsura chưa bao giờ bị hỏa hoạn nên thiết kế nguyên bản cách đây vài trăm năm vẫn còn nguyên cho đến ngày hôm nay.

Năm 1983, một đợt cải tạo và phục hồi toàn diện đã được thực hiện, toàn bộ các phần gỗ mục nát, sàn nhà xập xệ đã được tháo dỡ thay thế. Nhờ cách xử lý này, biệt cung Katsura ngày nay tuy bị phong hóa nhưng vững chãi, cứng cáp, giữ lại hầu hết gỗ nguyên bản.

Giá trị lịch sử

Biệt cung Katsura là một kiệt tác rất thành công, là một tác phẩm nghệ thuật phổ quát, trong đó ai cũng có thể tìm thấy thứ gì đó để chiêm ngưỡng và luôn tìm thấy thứ gì đó mới mẻ. Nơi đây có vẻ giống như một bộ sưu tập với các trải nghiệm kín đáo, tinh tế, tao nhã, sở hữu một sự thanh lịch mang lại cho nó sự duyên dáng và quyến rũ. Không có tác phẩm có được các giá trị và bản chất, tinh hoa của Nhật Bản như Biệt cung Katsura.

Lần đầu tiên được thế giới biết đến bởi Bruno Taut, một kiến trúc sư vĩ đại người Đức, vào đầu thế kỷ XX, Katsura đã làm choáng váng cộng đồng kiến trúc phương Tây. Những cây đại thụ của nền kiến trúc hiện đại là Le Corbusier và Walter Gropius, đã bị mê hoặc bởi "tính hiện đại" của Katsura. Họ đã nhìn thấy các không gian trực giao và mô đun của nó sự đơn giản tinh tế, tao nhã, tương đồng rõ ràng với chủ nghĩa hiện đại đương đại, đi xa đến mức hai ông ca ngợi Katsura như một "ví dụ lịch sử" của hiện đại.

KTS Vũ Trung Diện (Kyoto) / ảnh: internet