Trong lĩnh vực thời trang, âm nhạc và nghệ thuật, các xu hướng mới sẽ sinh ra, phát triển, lỗi thời và lại hồi sinh. Kiến trúc cũng không nằm ngoài xu hướng đó, và một ví dụ điển hình là Brutalism (Chủ nghĩa thô mộc – bạo liệt)

Từ giữa thế kỷ XX, phong cách Brutalism trở nên phổ biến và đạt đến đỉnh cao vào giữa những năm 1970, sau đó dần trở nên lỗi thời. Nhưng giờ đây, với những sự thay đổi về mặt xã hội, Brutalism đã xuất hiện trở lại. Brutalism được biết đến với việc sử dụng bê tông cốt thép là chủ yếu, được sử dụng chủ yếu trong các công trình của nhà nước. Về sau, chúng cũng được sử dụng cho các tòa nhà dân cư để giải quyết nhu cầu quan trọng về nhà ở. 

Ấn tượng và khổng lồ, các tòa nhà Brutalist có nét rất riêng, đó là một phần làm nên sự hấp dẫn của phong cách này ở ngày nay. Nhưng tại sao những công trình này được gọi là “Brutalism”? Có phải vì vẻ ngoài thô bạo không? Từ “Brutalism” không đến từ tính thẩm mỹ của nó mà đến từ chất liệu làm nên các công trình. Nó xuất phát từ “Béton brut” – một thuật ngữ tiếng Pháp, dịch theo nghĩa đen là “bê tông thô” và cũng được sử dụng để mô tả tính thẩm mỹ gai góc.

Tòa nhà Torre Velasca của BBPR, 1958, Milan, Ý

Xuất hiện nhiều trong trường học, nhà thờ, thư viện, nhà hát và các dự án nhà ở xã hội, chủ nghĩa Brutalism thường gắn liền với các lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Với nhu cầu xây dựng sau Thế chiến thứ hai, Chủ nghĩa Brutalism đã trở nên phổ biến trên khắp thế giới, đặc biệt là ở Anh và các nước Cộng sản Đông Âu, nơi mà đôi khi nó được sử dụng để tạo ra một kiến ​​trúc xã hội chủ nghĩa mới của quốc gia. Chủ nghĩa Brutalism và kiến ​​trúc theo chủ nghĩa Brutalism đã bị ảnh hưởng bởi tất cả những vấn đề sau chiến tranh và ý tưởng của chủ nghĩa hiện đại rằng thiết kế hợp lý có thể tạo ra kiến ​​trúc tốt nhất.

Nếu bạn đã tìm hiểu qua lịch sử kiến ​​trúc, bạn có thể nghĩ rằng rất nhiều ý tưởng dường như trùng lặp với chủ nghĩa hiện đại. Chủ nghĩa Brutalism thực sự là một nhánh cụ thể của Chủ nghĩa hiện đại. Vì nó quá khác biệt, một số người tin rằng nó phải là một ví dụ của kiến ​​trúc hậu hiện đại để đáp ứng với các phong cách trước đó, nhưng điều này không đúng. Nó, giống như hầu hết các phương pháp hiện đại, là một nghiên cứu về giải pháp đơn giản nhất có thể cho một vấn đề không gian. Nó phản ánh đúng vật liệu thực bên trong trong trình, không hoa mỹ, không vòng vo, và vẻ đẹp của nó cũng đến từ sự sắp xếp hình khối.

Nguồn gốc của chủ nghĩa Brutalism 

Một số người tin rằng tình yêu đối với bê tông của kiến trúc sư người Pháp gốc Thụy Sĩ Le Corbusier có thể đã bắt đầu Chủ nghĩa Brutalism. Công trình Unité d’Habitation ở Marseilles (Pháp) là dự án đầu tiên của ông sau 10 năm, vì khi đó chiến tranh thế giới thứ hai đã làm gián đoạn công trình của ông.  Hoàn thành vào năm 1952 và là chỗ ở cho tầng lớp lao động, thiết kế của Le Corbusier tạo ra một khung bê tông cốt thép khổng lồ phù hợp với các căn hộ mô-đun. Khu phức hợp có thể chứa tới 1.600 người, phần lớn không có các yếu tố trang trí và là cơ sở cho các dự án Brutalist về sau. 

Công trình Unité d’Habitation

Khái niệm “Chủ nghĩa Brutalism” trong Kiến trúc lần đầu tiên được đưa ra bởi một kiến trúc sư người Thụy Điển, Hans Asplund, để mô tả một ngôi nhà gạch vuông có tên là Villa Göth vào năm 1949. Chủ nghĩa tàn bạo chính thức bắt đầu vào khoảng thời gian này và nhanh chóng lan rộng. Xu hướng này đã được các KTS người Anh tiếp thu, nơi mà phong cách này đã được Alison và Peter Smithson tiếp tục phát triển.

Họ cùng nhau thiết kế khu phức hợp nhà ở hội đồng Robin Hood Gardens ở Đông London. Được hoàn thành vào năm 1972, công trình được xây dựng từ các tấm bê tông đúc sẵn và mặc dù được xây dựng với lý tưởng của Smithsons cho cuộc sống lý tưởng, nó không bao giờ hoàn toàn đạt được mục tiêu của mình. Năm 2017, khu nhà phía Đông đã được phá bỏ như một phần của kế hoạch tân trang lại. Nhưng để cho thấy Chủ nghĩa Brutalism đã đi xa đến mức nào, bảo tàng Victoria & Albert đã mua lại ba tầng của tòa nhà bị phá dỡ.

Khu phức hợp nhà ở Robin Hood Gardens

Sự sụp đổ của chủ nghĩa Brutalism

Bắt đầu từ những năm 1980, Chủ nghĩa Brutalism không còn được ưa chuộng. Một phần của điều này là do tính chất lạnh lẽo và gai góc của Kiến ​​trúc vốn thường gắn liền với chủ nghĩa phát xít. Một dấu hiệu khác chống lại Brutalism là bê tông thô được sử dụng trong xây dựng không có chất lượng tốt, thường có dấu hiệu hư hỏng do nước và mục nát làm giảm thẩm mỹ tổng thể.

Tác giả người Anh Anthony Daniels, người sử dụng bút danh Theodore Dalrymple, gọi bê tông cốt thép của Chủ nghĩa Brutalism là “quái dị”, chỉ ra rằng nó “không già đi một cách duyên dáng mà thay vào đó là đổ nát, ố vàng và mục nát.” Ông đổ lỗi cho Le Corbusier về tình yêu bê tông của các kiến ​​trúc sư, nói rằng “một tòa nhà duy nhất trong số các tòa nhà của ông ấy, hoặc một công trình do ông ấy truyền cảm hứng, có thể phá hỏng sự hài hòa của toàn bộ cảnh quan”.

Bên cạnh sự già cỗi của bê tông, Chủ nghĩa Brutalism dường như đặc biệt bị ghét bỏ. Điều này là do các thành phố đang phải vật lộn để giải quyết nhu cầu về nhà ở. Vì nhà ở là một vấn đề phức tạp nên căng thẳng tăng cao khi các dự án nhà ở phải vật lộn với các vấn đề bảo trì, tội phạm và các vấn đề khác. Chủ nghĩa Brutalism trở thành biểu tượng cho sự suy tàn của đô thị và những khó khăn kinh tế đang được mở ra cho thế giới nhìn thấy. Bê tông thô đã trở thành bức tranh hoàn hảo cho các nghệ sĩ graffiti, những người mà sự phá hoại của họ chỉ góp phần vào sự suy tàn của những công trình kiến ​​trúc này. Trong suốt những năm 1980, phong cách này đã nhường chỗ cho kiến ​​trúc High – Tech, Chủ nghĩa cấu trúc và Hậu hiện đại.

Vô số tòa nhà theo chủ nghĩa Brutalism đã bị phá bỏ kể từ khi phong cách này bị lỗi thời vào những năm 80. Trong khi một số người coi chúng là chướng mắt thì nhiều người khác lại cho rằng việc phá hủy chúng vừa làm mất đi một phần lịch sử, vừa làm mất đi các công trình có tính nghệ thuật. Tuy nhiên, nhiều ví dụ về Chủ nghĩa Brutalism vẫn có thể được tìm thấy trên khắp thế giới, đặc biệt là ở London và các thành phố nổi tiếng của Mỹ và Canada.

Sự hồi sinh của chủ nghĩa Brutalism

Những cuốn sách như SOS Brutalism: A Global Survey, How to Love Brutalism, Soviet Bus Stop, và This Brutal World đều ca ngợi tính nghệ thuật của phong cách kiến ​​trúc này. Virginia McLeod, biên tập viên của Phaidon Atlas of Brutalist Architecture (Bản đồ về Kiến trúc Brutalism), lần đầu tiên nhận thấy mối quan tâm mới đối với Chủ nghĩa Brutalism trên Instagram.

“Tôi nhận thấy ngày càng có nhiều sự quan tâm đối với chủ nghĩa Brutalism. Mọi người rất hào hứng với nó và yêu thích chất lượng của nó.” Hashtag #brutalism có hơn 500.000 hình ảnh và các nhóm bảo tồn đang ngày càng cố gắng cứu các ví dụ về chủ nghĩa Brutalism, vốn thường bị phá bỏ mà không cần suy nghĩ kỹ.

Các dự án Brutalist mới thậm chí đang được xây dựng với khối lượng bê tông khổng lồ, mặc dù sự phục hưng thường được đặt tên là “Neo Brutalism”. Không ai biết chính xác tại sao Chủ nghĩa Brutalism lại hồi sinh, nhưng Brad Dunning của trang GQ có một giả thuyết thú vị: “Chủ nghĩa Brutalism được ví như thể loại techno trong âm nhạc, vốn cũng gai góc và khắc nghiệt. Các tòa nhà theo chủ nghĩa Brutalism rất tốn chi phí để bảo trì và khó khăn trong việc phá hủy. Chúng không thể dễ dàng cải tạo, vì vậy chúng có xu hướng giữ nguyên ý tưởng của kiến trúc sư”.

Hãy xem một số ví dụ điển hình nhất trên thế giới về Kiến ​​trúc Brutalist

Thư viện Geisel của William Pereira, 1970, San Diego

Vẻ bề ngoài như con tàu của người ngoài hành tinh là hình ảnh đặc trưng của Thư viện Geisel tại Đại học California, San Diego. Dường như chỉ xuất hiện trong các bộ phim khoa học viễn tưởng. Tòa nhà có một mối liên hệ hấp dẫn giữa chủ nghĩa tàn bạo và chủ nghĩa vị lai mà KTS William Pereira đã chăm chỉ theo đuổi trong suốt sự nghiệp của mình. Công trình có những cầu tàu bằng bê tông chắc chắn và những khung bao quanh bằng kính lơ lửng, thư viện tuyệt đẹp, có sự tương phản giữa sự đồ sộ và lơ lửng. Những tầng trên như thể chỉ vừa mới được đặt vào chân đế và có thể được nhấc ra bất cứ lúc nào. Sự căng thẳng giữa hai điều kiện này mang lại cho thư viện một diện mạo khác biệt và dành lời khen cho trí tưởng tượng của kiến trúc sư.

Để giải quyết tốt bài toán đặt ra, Pereira đã phân tích hàng chục thư viện khác nhau, nghiên cứu cách bố trí, sắp đặt và vi khí hậu cho công trình. Ông đưa ra giả thuyết về việc những hình thức nào hiệu quả hơn trong việc cung cấp một số chức năng mà ông coi trọng, chẳng hạn như ánh sáng tự nhiên và tiềm năng mở rộng trong tương lai.

Trung tâm viễn thông của Janko Konstantinov, 1989, Skopje, Macedonia

Trung tâm Viễn thông do KTS Janko Konstantinov thiết kế là một phần không thể thiếu trong kế hoạch tái thiết  thủ đô Skopje của KTS Kenzo Tange sau trận động đất năm 1963 và chắc chắn là một trong những quần thể kiến ​​trúc, đô thị quan trọng nhất được xây dựng trong quá trình đổi mới sau trận động đất của thành phố.

Quần thể đã được cấp một vị trí độc quyền trong trung tâm thành phố – trên bờ sông bên phải của sông Vardar, đối diện với Pháo đài Trung cổ. Quá trình thiết kế bắt đầu từ năm 1968, trong khi quá trình hiện thực hóa kết thúc hơn hai thập kỷ sau đó, sau nhiều lần thay đổi và thảo luận sôi nổi. Được hợp lý hóa và đơn giản hóa một cách đáng kể trong cách diễn đạt, đề xuất thiết kế được chấp nhận chia thành ba đơn vị khác biệt rõ ràng, mỗi đơn vị được đặt trong một tòa nhà riêng biệt: Trung tâm viễn thông, Sảnh và Tòa nhà hành chính (chưa bao giờ được xây dựng theo thiết kế ban đầu), tất cả chúng được đặt trên một nền thống nhất, cao hơn 1,5 m so với mặt đường.

Trung tâm bao gồm một khối hình chữ nhật (trệt + 4 lầu) và một tòa tháp làm chủ đạo (trệt + 7 lầu). Cấu trúc không gian mạnh mẽ của tòa nhà chủ yếu là nơi chứa các thiết bị viễn thông phức tạp. Việc lập trình và thiết kế của nó là kết quả của một nghiên cứu sâu và lâu dài về công nghệ viễn thông từng nhằm dự đoán và đáp ứng nhu cầu dài hạn của lưu lượng PTT. Công trình đã trở thành một trong những biểu tượng kiến ​​trúc của thành phố, vị thế được củng cố thêm nhờ việc xây dựng Counter Hall.

Hội trường Counter được xây dựng trong giai đoạn thứ hai của quá trình hiện thực hóa khu phức hợp vào cuối những năm 1970 và đầu những năm 1980. Ở dạng hình tròn, nó bổ sung cho cách chơi tượng hình của khối viễn thông hình chữ nhật đã được xây dựng sẵn, mặt đứng của tháp viễn thông và khối khối dự kiến ​​của tòa nhà hành chính.

Trung tâm Viễn thông là một tác phẩm điêu khắc đương đại bằng bê tông, có giá trị kiến ​​trúc và thẩm mỹ cao. “Kẻ tàn bạo” đã sử dụng bê tông trần, lật đổ sự phân biệt truyền thống giữa kết cấu và tấm ốp. Sự giảm thiểu về chất liệu và màu sắc đã được bù đắp bằng sự phong phú của các hình khối Kiến trúc

Nhà hát Hoàng gia của Sir Denys Lasdun, 1976, London

Thái tử Charles từng mô tả công trình này là “một cách thông minh để xây dựng một nhà máy điện hạt nhân ở giữa London mà không bị ai phản đối.” Bất chấp những lời chỉ trích và mất 13 năm để hoàn thành, Nhà hát Quốc gia Hoàng gia của Denys Lasdun có thể là tòa nhà Brutalist được yêu thích nhất ở Anh, nhờ không gian công cộng rộng rãi và sự tôn trọng đối với cảnh quan thành phố.

Khi nó được hoàn thành vào năm 1976, Nhà hát Quốc gia thực sự có ba không gian nhà hát riêng biệt: Nhà hát mở, nhà hát truyền thống và một nhà hát thử nghiệm. Khi Lasdun được thuê cho dự án vào năm 1963, kế hoạch cũng kêu gọi xây dựng một Nhà hát lớn, với tất cả bốn địa điểm được kết hợp trong một khu phức hợp duy nhất dọc theo sông Thames, nơi hiện đang tọa lạc Vườn hoa Jubilee. Tuy nhiên, vào năm 1966, một quốc hội mới đã loại bỏ tài trợ cho Nhà hát Lớn, và vào năm 1967, toàn bộ dự án chuyển đến một địa điểm mới ở hạ nguồn. Sự thay đổi địa điểm là then chốt trong việc định hình hình thức cuối cùng: tại địa điểm mới, Lasdun lấy cảm hứng từ cầu Waterloo liền kề, Ngôi nhà Somerset bên kia sông và tầm nhìn ra Nhà thờ St. Paul ở phía xa.

Lasdun bắt đầu sự nghiệp của mình ở đỉnh cao của phong trào Hiện đại, nhưng ảnh hưởng của ông nghiêng về Frank Lloyd Wright và Alvar Aalto hơn là Le Corbusier và Mies. Ngay cả trong thời đại của mình, ông cũng bất chấp những xu hướng. Như William Curtis mô tả, “ông vẫn xa cách với các luận điểm của “chủ nghĩa Brutalism mới” (được thảo luận nhiều vào thời điểm đó), và tách khỏi “chủ nghĩa chức năng vô danh”, được một số người coi là cách thức thực sự của chủ nghĩa hiện đại ở Anh. Lasdun mô tả kiến ​​trúc là “cảnh quan của đô thị” và ông đã nghiên cứu các cách đưa các tòa nhà hiện đại vào thành phố truyền thống với sự quan tâm thích đáng đến tinh thần của nơi này, nhưng không dùng đến sự chế nhạo lịch sử.

Lasdun đã tiếp cận thiết kế của Nhà hát Quốc gia bằng cách hình dung không gian công cộng như một loại “nhà hát thứ tư”, nơi các thành viên của công chúng diễn xuất cuộc sống hàng ngày của họ.

Trong khi thiết kế dự án, Lasdun đã treo trên tường của mình một bức ảnh chụp quảng trường Piazza San Marco ở Venice, cho thấy một vòng người vây quanh một buổi biểu diễn ngoài trời. Ông gọi nó là “kiến trúc trước kiến ​​trúc” và dùng nó để nhắc nhở bản thân rằng mọi người tạo ra nhà hát của riêng họ và chỉ đơn giản là nhờ đến một nơi công cộng để chứng kiến ​​một màn kịch -William J. R. Curtis.

Theo Hoàng Anh (biên dịch từ My Modern Met)

Kiến Việt