Từ xa xưa loài người đã biết dựng nên và hoàn thiện dần những không gian nhằm mục đích làm nơi trú ngụ, giúp con người tránh được các ảnh hưởng bất lợi của thời tiết. Yêu cầu chính của nhà ở là đảm bảo cho con người sống trong đó được khỏe mạnh và thoải mái. Cùng với việc phải đảm bảo về điều kiện nhiệt độ phù hợp, khả năng cho phép độ ồn và tầm nhìn thì chất lượng không khí là một yếu tố hết sức quan trọng, với yêu cầu không chứa chất ô nhiễm gây khó chịu hay có hại cho sức khỏe.

Kiến trúc truyền thống Việt Nam được ông cha ta giải quyết khá tốt về yêu cầu này với những giải pháp đầy thông minh và sáng tạo, kết hợp từ nhiều loại hình, bài viết xin đề cập vào những giải pháp kiến trúc.Từ những cảm tính ban đầu do nhu cầu sinh tồn và tái tạo sức lao động, đến những cảm nhận sâu sắc và kiến tạo được những giải pháp hợp lý cho việc nâng cao chất lượng không khí một cách tự nhiên, dù còn thể hiện định tính.
Những ngôi nhà truyền thống mát lành có lợi cho sức khỏe phù hợp với mọi vùng miền đất Việt đã đang hiện hữu chứng minh điều đó. Đến hôm nay khi soi tỏ bằng tính toán khoa học cho thấy những giải pháp này còn nguyên giá trị có thể học tập phát triển ứng dụng vào những ngôi nhà hiện đại, góp phần tạo thành bản sắc bền vững cho văn hóa dân tộc.

Chất lượng không khí trong nhà (IAQ) là thuật ngữ nói đến chất lượng không khí ở bên trong và xung quanh nhà. Hiện nay, chúng ta đều hiểu nó sẽ bị ảnh hưởng bởi các chất khí (bao gồm cacbon monoxit, radom, hợp chất hữu cơ… ); các loại hạt trong không khí; chất ô nhiễm vi sinh (nấm mốc, vi khuẩn); các tác nhân gây căng thẳng bất kỳ từ sự tỏa nhiệt mùi cơ thể, sự phun khói thuốc lá, các nguồn gây ô nhiễm khác như các loại bụi thảm, hơi nhà bếp từ đốt để sưởi ấm và nấu nướng.

Để sàng lọc được những tác động xấu của các thể loại trên-Trong kiến trúc truyền thống những giải pháp tài tình nhằm đối lưu, pha loãng, luân chuyển, thay thế đã được ông cha ta áp dụng triệt để và linh hoạt.

Trước hết, để lọc không khí bên ngoài trước khi xâm nhập vào nhà hầu hết các ngôi nhà truyền thống ở miền xuôi hay miền ngược đều được đặt trong cụm quần cư tổng thể gắn kết hữu cơ xanh mát hiền hòa giữa thiên nhiên trong lành, ở đó mỗi ngôi nhà là 1 khuôn viên sinh thái cân bằng có vườn, ao bao quanh. Vườn ao chính là nơi vừa trồng trọt lấy vật chất sinh nhai, vừa là bộ lọc khí tự nhiên hút độc nhả sạch tuyệt vời bao quanh ngôi nhà. Nhờ những ngọn gió qua và sự lan tỏa đối lưu ngẫu phối không khí vào nhà đã được sàng lọc giảm thiểu cacbon tăng cường ô xy trở nên có lợi cho sức khỏe.

Chọn hướng nhà lợi gió, nắng cũng là một yếu tố rất rõ rệt trong sự lựa chọn của ngôi nhà truyền thống góp phần cho giải pháp cải thiện không khí được hiệu quả. Trước hết đó là tạo được sự trao đổi không khí thường xuyên, đẩy thoát pha loãng các loại khí bất lợi trong ngôi nhà, tạo được luồng nắng tự nhiên chiếu vào nhà đánh tan ẩm mốc là nơi sinh ra loại khí bụi rất có hại cho cơ thể đồng thời kích tạo những hợp chất cần thiết cho con người và lấy ánh sáng tốt cho các hoạt động trong nhà.

Việc mở cửa ngôi nhà dân gian cũng đưa ra giải pháp rất hợp lý cho ngôi nhà từng vùng miền. Nó góp phần tạo nên đặc sắc trong ngôi nhà mùa đông ấm, mùa hè mát cho xứ Bắc, lộng gió mát lành cho miền Nam quanh năm khô nóng. Tạo nên sự dung hòa không khí này còn phải kể đến cách bố trí các lớp cửa nhiều ít, thậm chí cửa không cánh cho từng loại nhà ở không giống nhau. Một số vùng gió nắng quá khắc nghiệt như miền Trung còn sáng tạo thêm lớp dại che nắng để tăng điều hòa không khí trung tính trong ngoài.
Với các ngôi nhà không thể bố trí vườn quanh nhà như ở phố thị, giải pháp kiến trúc truyền thống đã có một sáng tạo độc đáo đó là tạo nên khoảng sân hoặc giếng trời bên trong từng ngôi nhà. Sân và giếng trời bên trong này đóng vai trò then chốt như nhà máy lọc không khí cho toàn bộ ngôi nhà. Nó vừa hút khí bất lợi do vật dụng và sinh hoạt con người tạo ra vừa truyền tỏa khí tươi tốt của thiên nhiên đất trời vào trong từng không gian ngóc ngách ngôi nhà.

Với radom, một loại khí vô hình có tính phóng xạ tìm thấy trong các loại vật liệu xây dựng từ nhiên liệu hóa thạch, có lẽ là mối nguy hiểm nghiêm trọng và dễ lan tỏa nhất đối với không khí trong nhà tạo nên các bệnh trọng về phổi. Giải pháp lựa chọn đã hóa giải điều này rất tuyệt vời. Ngôi nhà truyền thống hầu hết đều được làm từ các vật liệu khai thác từ tự nhiên, sau khi hết khả năng sử dụng lại được trả về với thiên nhiên mà không để lại dấu vết rác thải nhất là rác thải nguy hại. Đó là việc sử dụng khung bằng gỗ; tường trình đất hoặc tre nứa, mái lợp rơm rạ, cọ dừa… Theo thời gian tiến hóa đã có cách tạo nguồn rất hay, với vật liệu này đều được ông cha đời trước tự trồng trọt tích lũy tự nhiên để dựng nên ngôi nhà cho con cháu đời sau.

Ở những vùng núi cao ẩm thấp, ngôi nhà truyền thống còn được dựng thành dạng nhà sàn để trống tầng 1 nhằm tạo đối lưu không khí liên hoàn và chống ẩm mốc, tai ương rất tốt. Những ngôi nhà vùng nước nổi cũng làm dạng sàn nhưng lại tạo hiệu ứng có lợi khác do ở đây nhu cầu đối lưu không khí không cần đặt ra vì vùng này thường lộng gió, tác dụng của sàn lại là chống ngập,”sống chung với lũ” tạo nên sự khô thoáng 4 mùa tránh không khí ẩm thấp sinh độc cho ngôi nhà.

Đi sang những vùng Châu Âu, trên những mái nhà ở luôn gặp những ống khói, tác dụng của nó thì đã rất rõ nhằm hút khói để đẩy chất khí độc không màu, không mùi rất nguy hiểm cacbon monoxit(CO) là phế phẩm sinh ra từ sự đốt cháy không hoàn toàn các loại nhiên liệu hóa thạch.Tuy nhiên việc tạo hệ thống ống khói này là khá tốn kém và khó về kỹ thuật.

Mô hình cổ truyền thuần nông lâm

1. Nhà ở chính – nhà bếp
2. Chuồng trại
3. Sân
4. Vườn ăn củ, cây ăn quả
5. Ao cá (nếu có)
6. Vườn trồng cây lấy gỗ, tre nứa làm nhà, chu kỳ 7-10 năm.

… Diện tích khuôn viên hiện có

Ở Việt nam, việc xử lý làm trong sạch không khí độc dạng khói này đối với ngôi nhà truyền thống cũng đã chọn được những giải pháp rất hợp lý về sử dụng và ít tốn kém. Với ngôi nhà của dân tộc Thái, Tày, Mường… thì đó là lỗ thông ở đầu đốc mái (cũng là lối vào của Giàng); với ngôi nhà dân tộc Kinh thì đó là cửa nan chớp ở phía sau nhà hoặc đầu hồi (nan chớp cũng để chống mưa hắt, nắng chiếu thẳng); với ngôi nhà vùng nhiệt nắng quanh năm phía Nam thì phần chân và đỉnh tường nhà đều để hở.

Với những hợp chất hữu cơ dễ bay hơi thường được sử dụng rộng rãi cho việc làm nguyên liệu cho nhiều sản phẩm trong nhà hiện đại như chất sơn, vật liệu ốp, trang thiết bị, dụng cụ…có khả năng làm ảnh hưởng tới sức khỏe con người trong ngắn hạn hoặc lâu dài. Ngôi nhà ở truyền thống cơ bản đã giảm thiểu được điều này. Hầu hết trang bị nội thất và các vật liệu hoàn thiện đều được thiết kế tạo lập từ các loại gốc tự nhiên vô hại. Cũng phải nói thêm rằng dù có thể kém tiện nghi hơn chút ít nhưng những loại này thường rất bền theo thời gian và do được làm thủ công nên có tính bản sắc rõ rệt.

Mỗi ngôi nhà truyền thống thường có thiết kế xây dựng hệ thống thu nước mưa chảy qua lọc để sử dụng miễn phí, chủ động an toàn cho loại dùng bên trong cơ thể. Điều này cũng góp phần loại bớt vi khuẩn legionela sống ở những vùng nước tù ấm và nguồn nước tự nhiên ao hồ, hoặc nước máy xử lý các chất có hại không triệt để.

Với giải pháp khử Cacbon dioxit (do phần chính là do con người sống trong ngôi nhà kín tạo ra) và Ozon (phần lớn từ các loại mỹ phẩm) đều là những hóa chất tăng đáng kể sự độc hại của không khí. Ngôi nhà truyền thống với giải pháp kiến trúc chú trọng thông gió thoát nhiệt tốt nhất đã làm cho các loại khí này bị cưỡng chế, thay thế, pha loãng liên tục bằng những loại không khí tự nhiên tốt cho sức khỏe. Những ngôi nhà với mái truyền thống rơm rạ hoặc ngói âm dương cũng tạo lập được áp suất thích ứng ngăn chặn bức xạ nhiệt.Góp phần giảm oi nồng không khí (làm cho các chất độc dễ phát tán) vào mùa hè và giữ ấm, hâm nóng cho các luồng không khí đi qua ngôi nhà vào mùa đông.

Ngoài việc tìm cách đặt ngôi nhà giữa thiên nhiên để lọc không khí sạch, việc cố gắng đưa cây xanh vào trong những không gian của ngôi nhà cũng là một giải pháp mang tính truyền thống rất rõ nét của người Việt, nhất là những ngôi nhà của dân tộc Kinh ở mọi vùng miền. Có lẽ xuất phát từ khái niệm luôn mong gần gũi với thiên nhiên mọi lúc, mọi nơi cũng như nhằm tạo vẻ đẹp sinh động cho các không gian của ngôi nhà nên ông cha ta đã làm vậy. Nhưng chắc chắn cảm giác “dễ thở” cũng được rút ra từ đây và dần dần trở thành giải pháp ưu tiên lựa chọn. Dưới góc độ khoa học đã cho thấy điều đó hoàn toàn đúng. Các loại cây trong nhà thích hợp có thể làm giảm đáng kể các thành phần khí gây ô nhiễm bên trong đặc biệt là các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi chẳng hạn như benzen, toluen, xylen…do thực vật hấp thu cacbon dioxit, các khí độc khác và sinh ra khí oxy với nước. Điều này trong kiến trúc hiện đại tại các thành phố ô nhiễm lớn vận dụng sẽ là một giải pháp tốt, nhất là khi không khí bên ngoài bị ô nhiễm, nếu đưa nó vào nhà qua đường thông thoáng trống trải còn tệ hơn và có thể dẫn đến gây ra những triệu chứng liên quan đến hấp thu khí độc nhiều hơn cho người ở trong. Khi đó cây xanh trong nhà được xem như một cứu cánh nhờ sự hấp thụ bớt độc hại và nhả trong lành của nó.

Như vậy, về mặt “sinh thái học xây dựng” kiến trúc ngôi nhà truyền thống đã được thiết kế tạo lập từ đúc rút kinh nghiệm dân gian nhưng đã thể hiện rất phù hợp khoa học nhằm phản ứng lại một cách chủ động những thay đổi về không khí bất lợi xung quanh và bên trong chúng với những hệ thông thông thoáng, hấp thụ, sưởi ấm làm mát tự nhiên, làm tươi khí hay tiệt trùng bằng bộ lọc tự nhiên. Chúng ta nhận thấy rằng sẽ là rất hữu dụng khi kết hợp những “Kinh nghiệm điều tiết dân gian” này với những công cụ vật lý-sinh học ngày nay đặc biệt là khi phương pháp được tính toán bởi các nhà chuyên môn nghiên cứu những hệ sinh thái cân bằng. Có đầy đủ những cơ sở tính toán khoa học sẽ đạt được sự hiểu biêt sâu sắc và tiến bộ về môi trường mà chúng ta dành phần lớn thời gian trong ngày để có mặt bên trong chúng – ngôi nhà ở.

Thực tế những ngôi nhà thấp tầng dạng rời hay hợp chuỗi hiện đại khi ứng dụng các giải pháp dân gian này đã cho thấy hiệu quả rõ rệt. Theo đánh giá của đa số tầng lớp cư ngụ trong loại nhà này thì chất lượng sống trong ngôi nhà hiện diện yếu tố ” tiếp biến truyền thống” cao hơn hẳn. Với sự cảm nhận rõ rệt về không khí trong lành thoáng đãng có lợi rất nhiều cho phục hồi sức khỏe và cải thiện tâm tính.

Nói như vậy không có nghĩa là ngày nay tại đô thị mật độ cao, trong những ngôi nhà ở dạng căn hộ khép kín tại các khu cao tầng những giải pháp truyền thống cho việc nâng cao chất lượng không khí trong nhà ở không còn tác dụng. Chính tại ở đó việc tăng được lượng thông thoáng đối lưu cho tòa nhà bằng hệ thống cửa tự nhiên, điều tiết được lượng ánh sáng thiên nhiên thích ứng cho từng loại không gian trong nhà, tăng sự hiện hữu của cây xanh; lựa chọn vật liệu thân thiện với môi trường, sử dụng đồ dùng giảm thiểu phát thải cacbon …thực sự là những giải pháp nền tảng cho việc cải thiện không khí tăng cường sức khỏe và sự thoải mái cho con người sống ở bên trong. Tuy nhiên với sự “đảo nhiệt đô thị” ô nhiễm ngày cành trầm trọng thì việc hài hòa cân bằng với một mức độ thiết bị can thiệp cũng là điều cần thiết.

Giải pháp thông thoáng này cũng không nên ứng dụng riêng rẽ chỉ cho ngôi nhà ở. Nó hoàn toàn có thể áp dụng đối với các loại kiến trúc khác đó là: Văn phòng làm việc, hội họp, xưởng sản xuất nơi chúng ta cư ngụ khoảng 1/3 số giờ trong ngày; những khu vui chơi, giải trí, …nơi chúng ta cư ngụ khoảng 1/3 số giờ còn lại .

Tiếp biến có sáng tạo những giải pháp truyền thống trong kiến trúc sẽ luôn góp phần tạo lập cho chúng ta những bước đi vào tương lai mạnh mẽ và bền vững.

Nguồn: https://www.tapchikientruc.com.vn/chuyen-muc/kien-truc-truyen-thong-va-nhung-giai-phap-nang-cao-chat-luong-khong-khi-trong-nha-o.html