Cuộc sống con người hiện đại đang phải đối mặt với rất nhiều biến động của thế giới, của môi trường tự nhiên, xã hội. Thực tế đó đặt ra cho chúng ta câu hỏi về vai trò của người thiết kế trong thế giới hiện nay.

Kể từ khi nghề thiết kế xuất hiện, và được thúc đẩy bởi Cách mạng Công nghiệp với sự gia tăng sản xuất đồ đạc và sự khao khát tiêu thụ của tầng lớp trung lưu; các nhà thiết kế, trang trí nội thất và kiến trúc sư được biết đến như những chuyên gia tạo ra không gian và sản phẩm để làm đẹp cho thế giới này.

Trong hầu hết 300 năm qua, kiến trúc sư và các nhà thiết kế vẫn đang làm những việc tương tự kể từ thời đại của Cách mạng Công nghiệp: đó là tạo ra những sản phẩm đẹp đẽ như gương và thảm để tô điểm cho những không gian và môi trường dân cư cũng như thương mại.

Điều đó không có gì là sai trái cả. Thế nhưng ngay bây giờ đó có phải là thứ mà thế giới thực sự cần từ giới sáng tạo? Vậy đâu là vấn đề mà các nhà thiết kế cần phải giải quyết ngay lúc này?

Vấn đề về khí CO2

Một thế giới hiện đại dựa trên nền tảng công nghiệp đã được tạo ra trên giả định rằng nguồn tài nguyên của chúng ta là vô hạn: có ai có thể tưởng tượng rằng một ngày nào đó chúng ta sẽ cạn kiệt dầu mỏ? hay rừng? hay những nơi trống để xử lý các phụ phẩm từ sự thịnh vượng vật chất của chúng ta?

Và đó chính xác là tình huống mà chúng ta đang gặp phải ngay lúc này, chúng ta bị mắc kẹt trong một nền kinh tế tuyến tính, bắt đầu từ một mỏ than, mỏ đá hay giàn khoan dầu và kết thúc ở một bãi rác.

Theo một báo cáo của IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change – Ủy ban liên chính phủ về biến đổi khí hậu), nhân loại chỉ có ba năm để dừng việc phát thải khí nhà kính và ngăn chặn những hậu quả không thể đảo ngược đối với hành tinh do sự nóng lên toàn cầu gây ra.

Các chuyên gia cũng kết luận rằng lượng khí cacbonic thải ra cho đến nay tương ứng với 80% lượng khí thải mà nhân loại có thể tạo ra nếu họ muốn có 50% cơ hội hoặc cao hơn để giữ ổn định sự ấm lên của Trái đất ở mức 1,5°C, nhưng việc sản sinh ra chất ô nhiễm này do lĩnh vực công nghiệp tạo ra và việc đốt nhiên liệu hóa thạch chỉ giảm 0,3% mỗi năm trong thập kỷ qua.

Xây dựng là một trong những yếu tố góp phần lớn nhất vào lượng khí thải này, cả về năng lượng cần thiết cho vận hành tòa nhà và trong việc vận chuyển và sản xuất các nguyên liệu đầu vào cho một công trình.

Theo một báo cáo của Diễn đàn Biến đổi khí hậu CNN, ba nguồn phát thải khí CO2 chính đến từ các thành phố, xe ô tô và các công trình. Đó là xăng dầu chúng ta dùng để di chuyển, các hoạt động công nghiệp cho xây dựng công trình (chẳng hạn như các nhà máy xi măng) và các nhà máy nhiệt điện để tạo ra năng lượng cho ngôi nhà của chính chúng ta.

Vấn đề về nước

Theo một báo cáo của Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF), và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), có hàng tỷ người trên thế giới tiếp tục phải chịu đựng tình trạng khó tiếp cận với nguồn nước, điều kiện vệ sinh và hệ thống xử lý chất thải. Khoảng 2,2 tỷ người trên thế giới không tiếp cận được dịch vụ nước sạch; 4,2 tỷ người không có đầy đủ hệ thống vệ sinh và 3 tỷ người không có trang bị vệ sinh cầm tay cơ bản.

Nước là tài nguyên quý giá nhất trên thế giới. Để duy trì dân số và lối sống của chúng ta, điều cần thiết là chúng ta phải quản lý hiệu quả nguồn tài nguyên nước, sông ngòi, vùng ven biển và các cơ sở hạ tầng liên quan.

Ngoài ra, lũ lụt ở Brazil ngày càng diễn ra thường xuyên hơn. Ngập lụt là một hiện tượng tự nhiên xảy ra khi nước chảy trong sông đạt đến giới hạn sức chứa lớn nhất và chảy tràn ra ngoài gây ngập lụt. Mặc dù đó là hiện tượng tự nhiên, nhưng khi dòng chảy trong nguồn nước tăng lên, lũ lụt có thể gia tăng.

Sự gia tăng này xảy ra do hậu quả của các hoạt động của con người đối với tự nhiên, từ đó mang lại nhiều thiệt hại khác nhau cho xã hội. Lý do chính (và không phải là duy nhất) là cách thức mà quá trình đô thị hóa diễn ra ở đất nước này và dẫn đến sự mở rộng của các thành phố.

Sự phát triển của các thành phố ở Brazil theo cách nó đã diễn ra ám chỉ những thay đổi sâu sắc trong cách sử dụng đất. Việc thiếu quy hoạch đô thị và những can thiệp không đầy đủ hay thiếu chính xác về không gian đã làm gia tăng lũ lụt và các tác động tiêu cực của nó.

Việc cấp thiết hiện nay là có thêm nhiều chuyên gia nghiên cứu tài nguyên nước ở các thành phố. Lĩnh vực nghiên cứu này cung cấp cho các kiến trúc sư, kỹ sư và nhà thiết kế những kiến thức tích hợp và các kỹ năng cần thiết để hiểu toàn bộ chu trình thủy văn đô thị và mối liên hệ giữa các khía cạnh khác nhau của nó.

Vấn đề về làm mát

Biến đổi khí hậu đang khiến hành tinh của chúng ta ngày càng nóng hơn nữa, và khi mà tất cả chúng ta bật điều hòa không khí để đối phó với nhiệt độ cao, chúng ta đang thực sự làm cho tình trạng nóng lên toàn cầu ngày càng tệ hơn, và nghịch lý làm sao khi trái đất ngày càng nóng hơn khi mà chúng ta cố gắng làm mát.

Một trong những khía cạnh thách thức nhất của sự thay đổi này là đáp ứng nhu cầu làm mát ngày một tăng theo hướng thân thiện với môi trường. Làm mát thì khó hơn “làm nóng” hành tinh này: bởi bất kỳ hình thức nào của năng lượng đều có thể chuyển thành nhiệt một cách tự nhiên, ngay cả khi không có hệ thống sưởi ấm hoạt động.

Hiện đã có 3,6 tỷ thiết bị làm mát được sử dụng khắp thế giới và con số đó đang tăng lên 10 thiết bị mỗi giây, theo báo cáo của Chương trình về Môi trường Liên hợp quốc và Cơ quan Năng lượng Quốc tế. Đến năm 2050, các chuyên gia dự đoán rằng chúng ta sẽ cần 14 tỷ đơn vị để đáp ứng nhu cầu của tất cả mọi người.

Trước khi nghĩ đến việc giải quyết vấn đề nhiệt bằng điều hòa không khí, các giải pháp tự nhiên nên được yêu cầu bởi chính quyền thành phố và các quy chuẩn xây dựng, các hệ thống thực thi mà bắt buộc các kiến trúc sư và kỹ sư phải tránh sử dụng càng nhiều thiết bị càng tốt.

Vấn đề về nuôi trồng

Theo Dikson Despommier, Giáo sư về Y tế công cộng và Vi sinh vật học ở Colombia, nếu mỗi thành phố trên thế giới sản xuất 10% thực phẩm trong nhà thì tương đương với 34.000 mét vuông đất được trả lại cho rừng mỗi năm.

Các dự án nông nghiệp đô thị nhắm đến việc mang đến nhiều các không gian xanh cho thành phố bằng cách sử dụng mái của các tòa nhà và các chỗ đậu xe không sử dụng để trồng rau quả, trái cây và ngũ cốc.

Một số thành phố từ lâu đã để mắt đến chiến lược canh tác trong phạm vị đô thị. Anne Hidalgo, thị trưởng đương nhiệm của Paris, đã khánh thành nông trại đô thị trên mái lớn nhất thế giới ở thủ đô nước Pháp. Dự án củng cố luận điểm cho rằng một lượng lớn thực phẩm sạch có thể được trồng hoàn toàn ở nông trại đô thị và bằng cách dựa vào cộng đồng.

Tương lai của thực phẩm không chỉ bao gồm các trang trại rộng lớn ở đô thị được kiểm soát bởi chính quyền thành phố hay các công ty tư nhân hợp tác với chính quyền. Mà chính chúng ta, cũng có thể tự trồng lấy thực phẩm cho mình. Có một số công ty đang làm việc với chiến lược trồng trọt trong phòng lạnh, điều này có nghĩa là trồng thực phẩm của bạn trong những chiếc “máy lạnh”, tức bên trong nhà và các căn hộ.

Các nhà quy hoạch và kiến trúc sư hoạt động trong lĩnh vực quy hoạch đô thị và thực phẩm trong nhà sẽ rất cần thiết trong tương lai không xa.

Vấn đề về sự đa dạng

Bạn đã bao giờ nghĩ rằng hầu như tất cả các thành phố trên thế giới, tính buổi bình minh của nhân loại, đã và đang tiếp tục được tạo ra và thiết kế bởi nam giới? Từ quy hoạch đô thị đến thiết kế các tòa nhà, từ phương tiện giao thông công cộng đến những chiếc ghế – phụ nữ chỉ đóng một vai trò nhỏ trong quá trình tạo ra mọi thứ xung quanh chúng ta.

Chúng ta có các nữ kiến trúc sư, nữ quy hoạch sư và các nhà hoạch định chính sách đô thị truyền cảm hứng, thế nhưng trên khắp thế giới, trong lĩnh vực môi trường xây dựng, đặc biệt là các tầng lớp trên, vẫn chủ yếu do nam giới thống trị, nhiều hơn so với các lĩnh vực khác như giáo dục hay chăm sóc sức khỏe.

Hiện tại, 64% các kiến trúc sư được đào tạo ở Brazil là phụ nữ. Trong ngành Kỹ thuật, đã có sự gia tăng đến 42% số lượng nữ giới tốt nghiệp kể từ năm 2016. Nhưng những  ở đâu trong xã hội Brazil?

Khi chúng ta tạo ra thứ gì đó, chúng ta đặt thế giới quan của mình vào trong thứ chúng ta làm. Kể cả khi phương pháp luận của một dự án là rất sáng tạo, các vấn đề nghiêm trọng vẫn có thể nảy sinh do thiếu nhiều góc nhìn.

Nhưng các vấn đề về giới không chỉ là vấn đề về sự đa dạng.

Gần đây, McKinsey đã đưa ra một báo cáo ghi nhận những lợi thế của sự pha trộn sắc tộc trong các công ty. Để phân tích mối quan hệ của đa dạng sắc tộc với hiệu quả tài chính, McKinsey đã nghiên cứu sự khác biệt về chủng tộc và văn hóa ở 6 quốc gia. Dữ liệu chỉ ra rằng các công ty có sự đa dạng về sắc tộc nhất trong đội ngũ điều hành của họ có khả năng sinh lời cao hơn 33%.

Nhưng tiếc là chỉ có 4,33% kiến trúc sư ở Brazil là người da đen, mặc dù thực tế là người da đen chiếm 54% tổng dân số ở Brazil. Ngoài ra, 27% kiến trúc sư và nhà quy hoạch đô thị thất nghiệp là phụ nữ da đen, cũng như việc là một nữ kiến trúc sư da đen, họ bị quấy rối nơi công sở cao gấp 16 lần bình thường và thu nhập từ lương là 3436,15 R$; gần bằng một nửa số tiền mà một người đàn ông da trắng kiếm được.

Vấn đề về nhà vệ sinh

Mặc dù những ghi chép về nhà vệ sinh có từ năm 3100 trước Công nguyên, nhưng nhà vệ sinh đầu tiên được phát minh vào năm 1596 bởi John Harington, người Anh (Bryson, Bill: At Home: A Short History of Private Life). Ông đã chế tạo hai chiếc: một chiếc cho chính mình và chiếc còn lại cho Nữ hoàng Elizabeth I. Ý tưởng này chưa thành hiện thực vào thời điểm đó và chỉ vào năm 1775, Alexander Cumming, người Scotland đã được cấp bằng sáng chế cho nhà vệ sinh hiện đại, chú ý đến việc thoát nước trong hệ thống cống rãnh. Năm 1885,  Thomas Twyford, một người Anh khác, đã tạo ra nhà vệ sinh bằng sứ đầu tiên thay thế cho các mảnh gỗ, được mô tả ở trên.

Cuộc cách mạng công nghiệp là một cột mốc quan trọng để phổ biến việc sử dụng nhà vệ sinh và truyền bá những lý tưởng về vệ sinh và sức khỏe cộng đồng, không chỉ trong sản xuất đồ sứ vệ sinh, mà còn đẩy mạnh nghiên cứu về chủ đề vệ sinh cơ bản. Tuy nhiên, Liên hợp quốc chỉ ra rằng có 4,5 tỷ người vẫn chưa được tiếp cận với các điều kiện vệ sinh cơ bản trên thế giới. Nói cách khác, cứ 3 người trên thế giới thì có 2 người không được sử dụng nhà vệ sinh truyền thống.

Cách đây ít lâu, Bill Gates đã thu hút sự chú ý của nhiều người trên toàn cầu khi ông trình làng một chiếc máy có khả năng chuyển phân thành nước sạch trong vòng 5 phút mà không cần đến nước, chỉ với phụ gia hóa học.

Theo dữ liệu từ quỹ của ông, khử trùng chất thải do con người thải ra có thể ngăn chặn 500.000 ca tử vong ở trẻ em và tiết kiệm 233 tỷ đô la Mỹ mỗi năm cho chi phí điều trị tiêu chảy và dịch tả, nhưng công nghệ này vẫn còn tốn kém và chưa hoàn thiện.

Vấn đề về công nghệ

Urban Techs là các công ty công nghệ trực tiếp cải thiện cuộc sống và tính bền vững của các thành phố. Một số công ty khởi nghiệp chính nổi lên trong thập kỷ qua là các công ty tập trung vào các thành phố, đô thị và kết nối mọi người, được gọi là UTs, chẳng hạn như Uber, Waze, AirBnb, WeWork, Yellow, cùng một số công ty khác.

Khái niệm Urban Techs liên quan trực tiếp đến xu hướng thành phố thông minh, còn gọi là Cyber Cities, đặc điểm của các thành phố này là sử dụng công nghệ một cách chiến lược để cải thiện cơ sở hạ tầng, tối ưu hóa sự di chuyển của đô thị, tạo ra các giải pháp bền vững và các cải tiến khác cần thiết cho chất lượng cuộc sống của cư dân.

Cùng lúc với các công ty này phát triển, các quy tắc đô thị để chúng có thể hoạt động là gì? Chúng ta không cần thêm làn đường dành cho xe đạp vì đã có Uber Eats? Du lịch địa phương với AirBnb như thế nào? Ai đang hoạch định những mối quan hệ này trong các cơ quan công quyền? Còn mối quan hệ việc làm với người giao hàng thì sao?

Trong 3 năm qua, UTs đã huy động được 75 tỷ đô la, chiếm khoảng 17% tổng số tiền lưu hành trong các quỹ đầu tư mạo hiểm trên thế giới. Urban Techs là lĩnh vực đầu tư lớn nhất vào các công ty khởi nghiệp, thu hút nhiều quỹ hơn các công ty dược phẩm và công nghệ sinh học.

Theo Richard Florida, giám đốc các thành phố của Đại học Toronto, Mỹ là quốc gia thống trị cuộc chơi khởi nghiệp đô thị, với hơn 45% tổng vốn lưu động đầu tư vào lĩnh vực này. Tiếp theo là Trung Quốc với gần 30%, kế đến là Singapore, Ấn Độ, Vương quốc Anh, Đức, Hàn Quốc, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, Pháp, Hà Lan và Canada. Brazil thậm chí còn không có trong danh sách.

Khi chúng ta nghiên cứu sâu hơn về thế kỷ 21, chúng ta càng thấy rõ rằng hầu hết các hệ thống xã hội của chúng ta không còn phù hợp với mục đích của chúng nữa. Chúng được thiết kế để đáp ứng các yêu cầu của thời đại máy móc đầu tiên và về cơ bản vẫn không thay đổi kể từ thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.

Vậy vấn đề mà người thiết kế nên dành năng lượng để tập trung vào là gì? Tác động gì có thể xảy ra nếu chúng ta có thể áp dụng thành công các kỹ năng sáng tạo của mình vào các vấn đề thực tế hiện nay?

Theo Anh Tuấn (biên dịch từ Archdaily)

Kiến Việt