“Nhà Thiết kế nội thất chuyên nghiệp Việt Nam đầu tiên –Những tư tưởng để lại” (*) Đó là tên bài viết đăng trên tạp chí Kiến trúc số 6/2020 của KTS Hoàng Anh – KTS Dương An Hà viết về cụ Trịnh Hữu Ngọc (1912-1997). Tóm lược thông tin bài viết: Cụ tốt nghiệp Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1938 và dành cả đời sống bằng trang trí nội thất, thiết kế và sản xuất đồ gỗ với tâm nguyện “Thiết kế Nội thất là để xây dựng một nếp sống – nếp sống mới của người tử tế”. Năm 1939, cụ nhập khẩu máy móc từ Pháp lập xưởng là MÉMO Ébénisterie – Nhà trang trí nội thất và làm đồ gỗ kiểu mới Việt Nam đầu tiên.

Cụ Trịnh Hữu Ngọc (1912-1997). Nhà Thiết kế nội thất chuyên nghiệp đầu tiên ở Việt Nam và những tác phẩm của Cụ

“MÉMO bắt nguồn từ chữ mémoire, muốn nói rằng ai đã dùng đồ của mình là sẽ nhớ mãi…”. Sản phẩm của cụ được người Hà Nội tin dùng và nhớ mãi nhưng nổi bật là toàn bộ nội thất đồ gỗ nhà 48 Hàng Ngang cho thân chủ Trịnh Văn Bô, vừa lúc Chủ tịch Hồ Chí Minh về đó ở và viết bản tuyên ngôn độc lập cho nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Theo đề nghị của Nguyễn Hữu Đang và Ngô Huy Quỳnh, xưởng MÉMO đã đóng góp gỗ và thợ để dựng lễ đài tuyên bố Việt Nam độc lập tại Ba Đình ngày 2-9-1945; Cụ nghiên cứu các tài liệu quốc tế về thiết kế kiến trúc và nội thất và đưa khái niệm “Công dụng, Bền chắc, Duyên dáng và Tiết kiệm” vào thiết kế và sản xuất đồ gỗ với mục đích cổ động một lối sống mới cho tầng lớp trung lưu đô thị (1948). Năm 1954 , xưởng MÉMO được “bán” cho Bộ Quốc Phòng, với giá “xóa hết nợ ngân hàng của Ông MÉMO”; Cụ phụ trách thiết kế các mặt hàng đồ gỗ của Phòng Lâm sản Tổng cục Lâm nghiệp Việt Nam; Cụ tiếp tục cống hiến các tác phẩm thiết kế nội thất mới cho phòng khánh tiết và văn phòng thị trưởng tại Ủy ban Hành chính thành phố Hà Nội. Hoàn thành bộ sơn khắc “Tiếp quản Thủ đô”, gồm 4 tấm vóc mỗi tấm cỡ 80x200cm, có bố cục và kỹ thuật thể hiện khác hẳn phong cách sơn khắc truyền thống, treo tại phòng khánh tiết của Ủy ban. Cụ thiết kế nhiều hạng mục cho Bộ Kiến trúc, Tổng cục Lâm nghiệp, Ủy ban Hành chính thành phố Hà Nội, Tổng cục Du lịch và nhiều gia đình ở Hà Nội. Bên cạnh đó cụ còn là người thiết kế nội thất chuyên cơ AN 24 của Hồ Chủ tịch. Sau khi ý tưởng thiết kế ban đầu được chấp nhận, mới tiến hành phác thảo dáng dấp và kích thước các hạng mục đồ gỗ cần làm cho công trình. Công trình nào cũng có nét thiết kế riêng biệt của mình.

Ý tưởng đi trước cả “người khổng lồ” IKEA (1961)

Điều đáng nói nhất là ở thời điểm 1961, khi trên thế giới mới chỉ có công ty Thụy Điển IKEA bắt đầu làm loại giá sách gá lắp từ các bộ phận gia công hàng loạt, thì Trịnh Hữu Ngọc đã trình bày đủ loại bàn, giường, tủ, và ghế được thiết kế để sản xuất hàng loạt trong đề cương mẫu hàng mộc mới này.

Những tác phẩm có tinh tiên phong hơn sản phẩm của người khổng lồ IKEA

Cụ đưa ra “Tiêu chuẩn đẹp” với 8 tiêu chí: Ít công/Ít gỗ/Đáp ứng nhu cầu sử dụng, không thiếu, không thừa;/ Có thể làm hàng loạt một số bộ phận, gá lắp thành nhiều mặt hàng/ Không thủ cựu/Không công thức/Vượt khỏi cái cũ không hợp lý để đến với cái mới hợp lý/Đảm bảo sản xuất nhanh, nhiều, tốt, rẻ, đẹp” tiết kiệm nguyên vật liệu – có trải qua quá trình lao động sáng tạo mới biết giá trị của vật liệu – từ hòn đất nặn nên pho tượng, miếng sắt đúc thành lưỡi gươm quý – mỗi thứ mỗi lúc đều làm ta thấm thía sâu sắc giá trị của ý thức tiết kiệm vật liệu.

Trong đó “tối ưu hóa vật liệu” được chú trọng hàng đầu, với nguyên tắc: Đừng hạ một cây gỗ năm bảy trăm tuổi chỉ để: Dùng hàng tấn gỗ làm tủ che bụi cho vài chục cân quần áo, giấy tờ/Dùng hàng tấn gỗ làm bàn ăn bàn viết/Dùng hàng tấn gỗ làm sập để nằm. Những tư tưởng trong thiết kế, chế tạo nội thất không chỉ có giá trị hàn lâm/hiện đại mà còn hình thành một văn hóa chung sống giữa con người với thế giới chung quanh.

Không gian sống công bằng cho mọi người trong thiết kế kiến trúc và nội thất

Trước năm 1980, diện tích nhà ở Hà Nội là 4m2/người, tương đương với những người thu nhập thấp tại HongKong ngày nay và bằng 50% diện tích nhà ở của người Tokyo nghèo trong trung tâm.

Không gian kiến trúc và nội thất của HongKong và Nhật bản hôm nay

Sau mở cửa, không gian ở của người Hà Nội từng bước được cải thiện, đặc biệt 20 năm gần đây (2000-2020) nhiều gia đình sở hữu nhiều ngôi nhà, căn hộ hàng trăm mét vuông, trang trí nội thất cũng xa hoa… Nhưng một bộ phận không nhỏ những người lao động, đặc biệt là các gia đình lao động nhập cư còn rất nhiều khó khăn. Ví dụ tỉnh Bình Dương năm 2002 có dưới 1 triệu người, sau 20 năm (2022) lên 2,7 triệu người, tăng khoảng 1,7 triệu người. Chủ yếu tăng cơ học và 53,2% trong số người nhập cư vào tỉnh này đến từ các vùng nông thôn(1). Họ là lực lượng công nhân đông đảo trong các khu công nghiệp sản xuất chủ yếu hàng xuất khẩu, đóng góp vào kim ngạch xuất khẩu hàng tỷ USD cho đất nước mỗi năm… nhưng 20 năm qua họ sống ở đâu/đồ đạc nội ngoại thất họ có những gì? Có lẽ ít KTS quan tâm.

Những bức ảnh trong dự án “8M2” của nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn giúp chúng ta nhìn nhận rõ hơn trong không gian 8m2 –nơi ở của hàng triệu gia đình bà con nhập cư tại KCM ven Tp HCM

Bức ảnh cuộc di dân tự phát trong Đại dịch COVID vừa qua không nằm trong tác phẩm này nhưng cho ta thấy quy mô của cộng đồng dân cư tới Thành phố và các KCN… là không nhỏ – có là đối tượng nghiên cứu kiến trúc/nội thất/đồ đạc của họ không? Câu trả lời dành cho các KTS.

Hà Nội ta thì sao? Có thể không tập trung nhiều cư dân trong các KCN, nhưng hàng năm có hàng trăm ngàn bạn trẻ học xong và trụ lại Tp và họ bằng lòng khởi nghiệp trong những căn hộ siêu nhỏ… được đặt tên đẹp đẽ là “Beehome”.

Vài hình ảnh cho ta thấy nội thất trong các căn hộ Tổ ong ấy và vài gợi ý về những giải pháp thiết kế nội thất trong nước và quốc tế để các KTS nhận ra một khoảng trống trong tư duy sáng tạo nội thất của mình.

Bên cạnh những xu hướng kiến trúc hiện đại/thông minh/bền vững… thì Kiến trúc/Nội thất trong quá trình tiến hóa không thể tách rời mục tiêu là tạo ra nơi chốn sinh sống Hạnh phúc cho con người.

Các KTS cần phục vụ nhu cầu thị trường, để phát triển nghề nghiệp và vun vén cho gia đình, bản thân, tích lũy và trở nên giàu có nhưng cũng không thể quên trách nhiệm xã hội nghề nghiệp của mình: đó là tạo nên nơi chốn công bằng cho tất cả mọi người… và nếu KTS bỏ quyên những đồng bào của mình còn phải mưu sinh chật vật thì chính là tự mình đánh mất đi ký ức khởi nghiệp gian khó của chính mình ngày nào mới ra Thành phố, mới xa gia đình lập nghiệp. Nếu không có ký ức sâu bèn thì làm sao vững bước đi tới tương lai/ảo vọng?

Thế kỷ 21 đánh dấu sự bùng nổ kinh tế tại rất nhiều thành phố, quốc gia và cũng bùng nổ thói quen tiêu dùng quá mức. Theo UN Habitat cho biết: từ năm 2010, gần 8 tỷ người trên thế giới xả ra 0,8 kg chất thải/ngày. Tổng lượng chất thải sẽ tăng gấp 3: đến 5,9 tỷ tấn/năm vào năm 2025, do tăng tiêu thụ và chiến lược quản lý không hiệu quả. Trong rác thải đô thị cũng có nhiều thành phần đồ dùng vật dụng có thể tái chế… Vậy nên thiết kế nội thất hiện đại và xu hướng xây dựng nơi chốn bền vững rất cần những sáng tạo đậm chất Việt Nam.

Các KTS nội thất , các nghệ sĩ có đủ tài năng và can đảm bước vào cuộc thách thức gian nan nhưng đậm chất nhân văn: Nội thất vì con người. Tương lai thuộc về các bạn

Theo Trần Huy Ánh Ủy viên thường vụ , Trưởng ban Kiểm tra Hội KTS Hà Nội

Tạp chí Kiến trúc