“Chỉ cần nhớ lại hình ảnh những em nhỏ phải chịu cảnh thiếu thốn thiệt thòi, xa bố mẹ, theo cô giáo đến nơi sơ tán, thảng thốt tìm hầm ẩn nấp trong gầm rú của máy bay giặc những ngày chiến tranh; chỉ cần nhớ lại hình ảnh vị chủ tịch thành phố, thay mặt cho nhân dân Hà Nội, ngày nào cũng đến công trường theo dõi những đổi thay của tiến độ xây dựng, động viên góp ý với công nhân, hay cảm nghĩ của những con người đã thành danh trước đây từng sinh hoạt ở Cung, tôi nhận ra rằng ngôi nhà đã thuộc về trí tuệ, tâm huyết và gửi gắm của người Hà Nội. Việc ứng xử với Cung Thiếu nhi cần lưu ý không chỉ hình thức kiến trúc mà còn cả ý nghĩa lịch sử và con người”. 

KTS Lê Văn Lân 

Vũ Hiệp: Thưa bác Lê Văn Lân, cháu được biết bác từng được đào tạo về quy hoạch đô thị bởi các chuyên gia Liên Xô ở Việt Nam, sau đó sang Liên Xô tu nghiệp ở Viện thiết kế Moskva và Viện quy hoạch quốc gia Nga. Về nước một số năm bác lại đi làm thực tập sinh ở Đông Đức về thiết kế công trình văn hóa. Bác có thể kể lại đôi chút về thời gian đi học đó? 

KTS Lê Văn Lân: Đó là năm 1960, đang công tác ở Cục thiết kế dân dụng, thì Bộ điều tôi sang Cục Quy hoạch đô thị và nông thôn để làm việc với đoàn chuyên gia đô thị Liên Xô. Theo nghề đô thị 6 năm, Thành phố Hà Nội lại điều tôi trở về với thiết kế công trình. Thực sự là có đôi chút rắc rối, nhưng tôi cám ơn số phận đã cho tôi cơ hội để nắm bắt, trải nghiệm và phối hợp trong những sáng tác của mình, hình thành nếp tư duy luôn từ cả hai phía chuyên ngành. Các bậc đàn anh như KTS Ngô Huy Quỳnh, KTS Nguyễn Ngọc Chân, KTS Tạ Mỹ Duật, đã tạo điều kiện để tôi có thể làm luôn cả hai việc. Chẳng hạn, ngày làm quy hoạch đô thị, tối đến lại bận rộn với những đồ án công trình, với các cuộc thi kiến trúc… Khi ra nước ngoài, được gặp những người thầy tài ba, uyên bác và tận tình của nước bạn, tôi lao vào học tập, nghiên cứu những kinh nghiệm thiết kế đô thị của họ; ngày nghỉ thì tranh thủ đi vẽ phong cảnh và các công trình kiến trúc đẹp. Sức lực tuổi trẻ là thế mà. 

Vũ Hiệp: Sau khi bác về nước bác đã thực hiện những đồ án quy hoạch nào ạ?  

KTS Lê Văn Lân: Sau lần học quy hoạch về nước, trên giao cho tôi phụ trách một đơn vị thiết kế quy hoạch chi tiết. Chúng tôi đã lập quy hoạch một số khu nhà ở như Quỳnh Lôi, Nghĩa Đô, Văn Chương…, thiết kế quy hoạch Công viên Thủ Lệ, thiết kế cảnh quan và trồng cây cho Công viên Thống Nhất, thiết kế đề xuất chỉnh trang đô thị phố Đinh Tiên Hoàng… Chiến tranh chống Mỹ cứu nước đã cản trở nặng nề những cố gắng của tất cả chúng ta thời đó. 

Vũ Hiệp: Sau nửa thế kỷ, các khu nhà mà bác đã quy hoạch, giờ quen được gọi là khu tập thể cũ, đã xuống cấp, có nơi khá nghiêm trọng. Hiện nay người ta thường quy hoạch các khu ở theo kiểu “Đô thị mới”, được học hỏi thêm từ các nước tư bản. Vậy bác có đánh giá gì về mô hình tiểu khu của Liên Xô đã áp dụng cho các khu tập thể cũ ở Hà Nội và một số thành phố khác ở miền Bắc nước ta? 

Lê Văn Lân: Những khu tập thể cũ xây dựng từ 1960 chủ yếu dựa vào cách tổ chức mikrorayon, ta gọi là tiểu khu, được sử dụng phổ biến trong các nước xã hội chủ nghĩa trước đây. Dưới tiểu khu là các nhóm nhà ở, mỗi cấp có các công trình phục vụ kèm theo. Vài ba tiểu khu lại làm thành một khu nhà ở với đầy đủ trung tâm mua sắm, giải trí, sinh hoạt công cộng, trường học, bệnh xá, công viên, sân vận động, trạm cứu hỏa, trạm xử lý nước, hành chính, quản lý… lớn và đầy đủ hơn. Trẻ đi học chủ yếu là đi bộ, ít phải băng qua xa lộ. Ý tưởng tiểu khu được xuất phát ở Anh, cố gắng áp dụng ở Mỹ nhưng thất bại. Chỉ ở các nước xã hội chủ nghĩa, nơi có chế độ xã hội và cách quản lý kinh tế hoàn toàn khác, mô hình này mới thực sự được vận dụng và phát triển. Đó là một “cách ở” từng là mơ ước của những người lao động Mỹ những năm 1960, 1970. Nhiều quốc gia cố gắng nghiên cứu và hoàn thiện, nổi bật là Singapore. Khu Thanh Đa ở Sài Gòn trước 1975 cũng trong cố gắng hưởng ứng ấy. Điều hấp dẫn của mô hình trước hết là từ các nhóm nhà, trong lòng vườn tiểu khu với tíu tít trẻ em nô đùa, không gian giao lưu và tập luyện của người lớn, chỗ người già nghỉ ngơi yên tĩnh…, khác hẳn với phương thức xây dựng đề cao sự chen chúc hào nhoàng nơi mặt phố, cố gắng để mình luôn là “cao cấp”, “sành điệu”. 

Vũ Hiệp: Cháu cũng đã được tận mắt xem các mikrorayon ở Nga, cảm giác thấy không giống ở Việt Nam lắm. Phải chăng mô hình này có sự điều chỉnh nhất định trong điều kiện hạn chế của nước ta thời đó? 

KTS Lê Văn Lân: Thật tiếc, những năm 1960 đến 1980 là thời kỳ khó khăn nhất của đất nước. Cả Hà Nội chưa đâu có được một khu ở hoàn chỉnh với đầy đủ công trình tiện nghi phục vụ, sân vườn. Thậm chí, có những ô đất trống dành lại để xây những công trình điểm nhấn vì lúc đó chưa có điều kiện, mà mãi vẫn để trống. Theo thời gian, các công trình xuống cấp, tiêu chuẩn cho căn hộ trở nên quá eo hẹp. Thiếu quản lý, người ta vừa ở vừa phá, rồi phe xã hội chủ nghĩa không còn, đất nước đổi mới, mọi người quay lưng với khu tập thể một cách chưa thật công bằng. Khu đô thị mới giờ đây đang nối tiếp, nhưng đã được tổ chức theo một cơ chế mới có chi trả, tiền nào của ấy.  

Vũ Hiệp: Cháu được biết bác giữ một số “kỷ lục” trong giới kiến trúc sư Hà Nội như: sử dụng thang máy đầu tiên (Nhà văn hóa Thiếu nhi, 1976), thang cuốn đầu tiên (Chợ Đồng Xuân, 1994), được cấp chứng chỉ KTS chủ nhiệm đồ án hạng 1 sớm nhất (1984)… Đặc biệt, Nhà văn hóa Thiếu nhi Hà Nội còn là một cú sốc đối với giới kiến trúc thời bấy giờ bởi có ngôn ngữ tạo hình hoàn toàn mới ở miền Bắc. Đó có phải là tác phẩm “đinh” trong sự nghiệp kiến trúc của bác không?

Hình ảnh Công trình Cung văn hóa thiếu nhi Hà Nội trước đây

KTS Lê Văn Lân: Nhà văn hóa Thiếu nhi Hà Nội được tôi thiết kế sau khi tu nghiệp về thiết kế công trình công cộng ở Đông Đức. Từ khi kiến trúc Hiện đại chưa thực sự định hình, người ta luôn nghĩ một công trình kiến trúc nghiêm chỉnh phải có tường bao quanh từ mặt đất, có các ô cửa phù hợp, có mặt bằng tầng đồng nhất, nóc mái kín đáo chỉn chu, có trang trí gờ chỉ ấn tượng. Sau Đại học Bách Khoa, đến lượt Cung Thiếu nhi, thì tất cả như đã hoàn toàn khác hẳn. Ấn tượng ngỡ ngàng của giới chuyên môn hay người qua đường chính vì ở lẽ ấy. Tổ chức Nghiên cứu và Bảo vệ Kiến trúc Hiện đại Quốc tế cũng như phân nhánh Châu Á họp năm 2017 đánh giá cao công trình này, cũng là một sự nhìn nhận khách quan từ ngoài. 

Vũ Hiệp: Mới đây, cháu được đọc cuốn sách “Hà Nội 2050” xuất bản ở Italia. Các tác giả có đánh giá Cung Thiếu nhi như là một tác phẩm tiêu biểu ở Hà Nội nửa sau thế kỷ XX. Họ ghi bác là kiến trúc sư tác giả và cùng với sự giúp sức của các kỹ sư người Séc. Có đúng vậy không ạ?

KTS Lê Văn Lân: Cũng chỉ là do thông tin không đầy đủ thôi. Ở Hà Nội, tới bây giờ vẫn có người nghĩ công trình do người nước ngoài giúp đỡ. Ngộ nghĩnh hơn, một vị trong ban giám đốc của Cung cũng từng giải thích tương tự! Chính xác là các kiến trúc sư và kỹ sư của Viện Thiết kế công trình Hà Nội đã thiết kế toàn bộ. Đoàn Thanh niên cộng sản Tiệp Khắc đã tặng một số trang bị như máy chiếu phim, dàn kèn trống, máy tiện nhỏ… đặc biệt có thêm một bộ thang máy, một số tấm trần bằng nhôm, và một lượng nhỏ viên gốm ốp tường màu đỏ tươi (thứ khó đặt hàng ở Việt Nam thời bấy giờ). 

Vài năm trước, một tổ chức phi chính phủ ở Mỹ đã mong muốn được hỗ trợ chi phí cho việc tôn tạo công trình, gìn giữ đường nét và vật liệu nguyên bản (như từng được thực hiện ở nhiều nước). Ngày lên đường tới Việt Nam, cũng là lúc họ được tin từ Hà Nội rằng: “Cung Thiếu nhi được quây bạt kín và đang đập phá”. 

Vũ Hiệp: Cung Thiếu nhi là công trình kiến trúc quan trọng bậc nhất thời Bao cấp, cho thấy chế độ xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc đã tạo ra hệ giá trị xã hội – thẩm mỹ mới cho đất nước. Ý nghĩa lịch sử của nó là không thể phủ nhận. Vậy mà… 

KTS Lê Văn Lân: Trong khu Cung Thiếu nhi có ba tòa nhà. Ngôi nhà 36 Lý Thái Tổ chính là nơi Bác Hồ ký tạm ước mùng 6 tháng Ba, sau này là Nhà truyền thống Bác Hồ với Thiếu nhi Thủ đô. Nếu ở đây không có ngôi nhà 36 Lý Thái Tổ, chắc hẳn sẽ không có một bố cục cho Cung Thiếu nhi như ngày nay. Tất cả chúng đã tạo nên một tổng thể kiến trúc hoàn chỉnh và đầy đủ ý nghĩa. 

Hình ảnh cung văn hóa thiếu nhi Hà Nội ngày nay 

Chỉ cần nhớ lại hình ảnh những em nhỏ phải chịu cảnh thiếu thốn thiệt thòi, xa bố mẹ, theo cô giáo đến nơi sơ tán, thảng thốt tìm hầm ẩn nấp trong gầm rú của máy bay giặc nhưng ngày chiến tranh; chỉ cần nhớ lại hình ảnh vị chủ tịch thành phố, thay mặt cho nhân dân Hà Nội, ngày nào cũng đến công trường theo dõi những đổi thay của tiến độ xây dựng, động viên góp ý với công nhân, hay cảm nghĩ của những con người đã thành danh trước đây từng sinh hoạt ở Cung, tôi nhận ra rằng ngôi nhà đã thuộc về trí tuệ, tâm huyết và gửi gắm của người Hà Nội. Việc ứng xử với Cung Thiếu nhi cần lưu ý không chỉ hình thức kiến trúc mà còn cả ý nghĩa lịch sử và con người. 

Vũ Hiệp: Cháu cám ơn bác về cuộc trò chuyện này. Cung văn hóa Thiếu nhi từ lâu nay đã là di sản trong lòng người Hà Nội, mong rằng nó sẽ được công nhận là di sản một cách chính thống và được bảo tồn đúng cách, phù hợp. 

Theo KTS Vũ Hiệp 

Kiến Việt